Аповед пяцідзесяты. Цішыня.

Больш за ўсё я сумую па цішыні. Ва ўсім гэтым беззапаветным мінулым, якое цьмянее, выгарае, але ніколі не знікае назаўжды, мне так бракуе цішыні. Але не любой цішыні, не ўсякай. Мне не хапае цішыні вясковага дома.

Цяжка растлумачыць такую цішыню і яшчэ цяжэй апісаць. Памятаю, як аддана я ўслухоўваўся ў яе кожны раз, калі не мог заснуць, а яна шамацела выключаным радыё і непрачытанымі кнігамі Жуля Верна. Калі мінулі гады і не стала ні хаты, ні вёскі, я часта ляжаў у менскім ложку і спрабаваў прыдумаць гэтую цішыню. Узнавіць яе, сабраць па секундах. Я думаў, што калі мне ўдасца гэта зрабіць, то я вярнуся ў старую хату з яе цьмянымі сценамі і пахам сушаных грыбоў. Вядома, нічога не атрымлівалася, і цішыня рассыпалася ў маіх сонных далонях.

Гэта глыбокая цішыня, яна дыхае калодзежнай вадой, зорным небам, аддаленым брэхам сабак і прахалодным летнім вечарам. Яна паглынае цябе і ўсё жывое. Яна здушвае грудзі нечым мяккім і прыемным. У ёй жыве цэлы свет сакрэтаў і мільёнаў недаказанасцяў.

Тут яе няма. Яе ўвогуле няма нідзе, гэтай цішыні. Справа не ў суседзях і не ў шуме грукатлівых трамваяў. Справа вось у чым. Гады тры ці чатыры таму я быў на лецішчы ў сябра і ў нейкі момант застаўся адзін. Я падышоў да кніжнай паліцы і дастаў «Ганну Карэніну». Сеў чытаць, на канапу ля прахалоднага акна, і ўжо не мог адарвацца. Дваццаць, трыццаць, пяцьдзесят старонак... Цішыня вакол стварала ўнутраны спакой, ад якога кніжныя словы цёпла асядалі на спіне і на сценках страўніка. Я чытаў да таго моманту, пакуль сябар не вярнуўся, і цьмяная лямпа не пачала згасаць.

Я ўзяў гэтую кнігу ў Менск, каб працягнуць чытаць, аднак кожны раз, калі я разгортваў яе ў горадзе, у хаце ці ў вагоне метро, я губляў цікавасць і пачынаў думаць пра нейкія пабочныя справы. Так адбывалася зноў і зноў, кніга марнела, цьмянела і закрывалася. Нават калі сусед спаў, а вулічны трамвай самотна начаваў у якім-небудзь далёкім і ціхім дэпо.

Аповед сорак дзевяты. Танцы і цішыня.

Яна паглядзела на ўсіх нас, мокрых і ўсхваляваных. Мы стаялі ўздоўж бясконца доўгага танцавальнага станка, калі яна ўрачыста прамовіла: «Цяпер я падыду да станка і пакладу на яго сваю руку. Гэтым я адлучу тых, каго мы бярэм у школу ад тых, каму мы адмаўляем». Яна выстраіла нас у лінію ў вызначанай, адной толькі ёй зразумелай паслядоўнасці, і падышла да таго месца, дзе стаяў я. Паклала руку злева ад мяне і аб'явіла: «Тыя, хто справа... Я віншую вас. Вы будзеце вучыцца танцаваць». Страшэнны цяжар зваліўся на драўляны паркет: я быў апошнім, хто апынуўся на правільным баку. 

Пасля мама часта расказвала гэтую гісторыю сябрам і знаёмым, і кожны раз дадавала, што да апошняга была ўпэўненая, што мяне не возьмуць. Што яна магла пакласці руку і справа ад мяне і, мусіць, амаль зрабіла гэта. Але ўсё ж. Яна паклала руку менавіта з левага боку і тым самым узяла мяне ў свой танцавальны клас. У тыя моманты я ганарыўся сабою, аднак моманты гэтыя так і засталіся момантамі.

Бо танцы палохалі мяне. Заняткі, трэніроўкі, справаздачныя канцэрты. Я адчуваў той самы ўнутраны дыскамфорт, які адчуваў на занятках па тхэквандо ў яшчэ больш глыбокім дзяцінстве. Я не разумеў, навошта ўсё гэта трэба, і чаму пасля школы я не ехаў дадому глядзець серыял пра снежнага чалавека па імені Гары, але ехаў у аўтобусе нумар 72 у іншую частку горада. З танцавальнай формай у торбе і бутэрбродам з сырам у заплечніку. Часам мама ездзіла туды са мной, аднак часцей я ехаў адзін. Разглядаў дажджлівы горад у апошнім акне аўтобуса і думаў аб танцах. Я не ведаў, атрымлівалася ў мяне ці не, аднак новую канцэртную форму шылі таксама і на мяне і ніхто па-ранейшаму не выганяў мяне з заняткаў. Як не выганялі, напрыклад, іншага хлопчыка, які ўвесь час еў яблыкі, і чыя сястра стане калісьці прымай-балярынай Вялікага тэатра.

Часам, калі заняткі заканчваліся позна ўвечары, мама забірала мяне дадому. Часам гэта адбывалася яшчэ да таго, як выкладчыкі адпускалі нас. І гэта было шчасце – такое ж, якое адчувае дзіця ў дзіцячым садзе, калі яго паднімаюць з ложка падчас «ціхай» гадзіны, каб сказаць, што за ім прыйшлі...

Аднойчы мама ўстрывожана сустрэла мяне каля дзвярэй танцавальнай залы і сказала, што нам трэба спяшацца дадому. «Чаму?» пытаўся я, выбягаючы ў калідор задоўга да канца занятку і радасна скідаючы з сябе чэшкі і ўсю гэтую ліпкую, ненавісную форму. Мама сказала, што забылася выключыць пліту, а дома нікога не было. Мабільных тэлефонаў яшчэ не існавала ў тым свеце, у якім жылі мы, і нам нічога не заставалася, акрамя як хутка паехаць дадому. Захапленне раптам знікла, вылецела за душную шыбу ў пакоі для пераапрананняў, і мы выбеглі з танцавальнай школы.

У галаве праляталі жудасныя карцінкі спаленай кватэры і абгарэлых цацак, падпаленых шпалер і дыму з акна дзіцячага пакоя, і ўвесь шлях дадому, у аўтобусе і на сцяжынцы ўніз ад вуліцы Чыгуначнай, я ўяўляў сабе страшныя наступствы пажару. Памятаю, як мы наблізіліся да нашага цаглянага дома і паглядзелі на балкон... Але ж не, на балконе нічога не было, адны толькі вазоны з кветкамі і белыя прасціны на вяроўках. Праўда, кухня была з іншага боку, і вось мы абмінулі нарэшце дом і паглядзелі ўверх. Не, у акне не было агню, і праз прыадчыненую фортку не выляталі густыя клубы дыму. Мы ўскочылі ў ліфт і праз імгненне апынуліся каля дзвярэй кватэры. Мама ўставіла ключ, павярнула яго, і мы ўбеглі ў пустую кватэру.

У кватэры было ціха. Такая глыбокая цішыня пасляабедзеннай кватэры, ад якой на сэрцы стала так дзіўна і так бясконца лёгка.

Аповед сорак восьмы. Малако.

Некалькі разоў у год, калі мы прыязджалі ў цэнтр горада, мама прыводзіла мяне ў кафэ непадалёк ад Цэнтральнага ўнівермага. Тут, у буфеце, я садзіўся на высокае крэсла насупраць барнай стойкі і ў прадчуванні заплюшчваў вочы. Я ведаў, што гэта быў забаронены плод, і што дастаецца ён мне толькі ў рэдкія святы і выходныя дні, аднак гэта рабіла яго яшчэ больш прыцягальным. І вось жанчына ў сінім фартуху ставіла нарэшце на стойку гэтую запаветную кантовую шклянку, уключала нейкія складаныя механізмы і налівала малочны кактэйль. І ўнутры, у кожнай клетцы майго цела, разліваўся гэты халодны, салодкі смак. Гэта было шчасце. Даступнае, але такое рэдкае. «Клубнічны?» пыталася часам жанчына ў сінім фартуху, аднак я адмоўна круціў галавой.

Насамрэч, усё сваё дзяцінства я ненавідзеў малако. Я не пераносіў гэты волкі пах, гэтую цягучую тэкстуру, гэты хваравіта белы колер. Памятаю, што аднойчы ў дзіцячым садку, калі мы адмаўляліся спаць падчас «ціхай» гадзіны, выхавальнікі пакаралі нас тым, што прымусілі выпіць шклянку малака. Пакаранне гэта было катаваннем для мяне аднаго, паколькі больш ніхто не адчуваў гэтай жудаснай агіды. Уся тая дзіцячая інквізіцыя глядзела на мяне, пакуль я піў гэтае праклятае малако. Позіркам яны давалі мне зразумець, што на гэты раз я не прынясу поўную шклянку на кухню і не вылью ў ракавіну. І я выпіў. Сціснуўшы зубы, я выпіў малако адным ванітным залпам, і яны павучальна ўсміхнуліся і пахвалілі мяне. «І вось так будзе кожны дзень», сказала адна з выхавальніц, і цела скаланулася ад смаку цеплаватага малака.

Усё сваё свядомае жыццё я ненавідзеў малако, і дзівіўся кожны раз, калі маці расказвала, што ў грудным узросце я прычыняў ёй боль сваёй вечнай патрэбай у малацэ. Я не адпускаў яе нават у тыя часы, калі ў мяне пачалі рэзацца зубы. Я адмаўляўся есці штосьці іншае і хацеў піць выключна малако. 

Я памятаю гэтую бяззубую жанчыну з вёскі, якая штораніцы прыязджала да нас на ровары і прывозіла трохлітровы слоік каровінага малака. Часам малако было казінае, і тады слоік скарачаўся да паўлітровага. Я часта сустракаў гэтую жанчыну на нашай верандзе, але баяўся размаўляць з ёй. З яе рота зыходзіў жудасны пах, і кожны раз мне здавалася, што гэта пах пратухлага малака. Як правіла, яна пакідала малако на ганку і з'яжджала, а я павінен быў падняць слоік і паставіць на стол. Я ненавідзеў гэты халодны дотык, але яшчэ страшнейшым было тое, як бабуля адкрывала слоік і налівала малако ў кубак. І я бачыў гэтую плеўку, якая павуціннем распаўзалася на паверхні малака... Калі ж цётка пачынала расказваць пра тое, што ў дзяцінстве любіла сырадой, малако проста з-пад каровы, то я хутчэй закрываў вушы і выбягаў з пакоя.

І таму дзіўнай была гэтая любоў да малочных кактэйляў, якая прачнулася некалькі гадоў таму і захоўваецца нават сёння. Улетку, у Балонні, у краме марожанага, я падышоў да дзяўчыны за вітрынай і папрасіў зрабіць мне малочны кактэйль. «Так», сказала яна, «я магу зрабіць кактэйль, але вам трэба абраць густ». Над вітрынай вісеў бясконцы спіс варыянтаў: цытрыны, манга, ёгурта, какоса... Яна чакала майго рашэння, а я ўсё не мог яго знайсці. «У нас ёсць фундук», сказала дзяўчына. «Гэта новы густ, ён надзвычайны». Аднак я адмоўна пакруціў галавой. «Не», сказаў я. «Мне патрэбен малочны кактэйль». Яна засмяялася: «Ды не ж, яны ўсе малочныя». Аднак я стаяў на сваім. «Малако з малаком?» спытала яна. І я радасна кіўнуў.

У выніку яна паціснула плячыма і праз хвіліну падала мне шклянку з кактэйлем. Чакальна паглядзела на мяне, калі я адпіў першы раз. Я шчасліва ўсміхнуўся. Так, гэта быў той самы смак: смак малочнага кактэйлю з кафэ ля Цэнтральнага ўнівермага ў Менску.

Аповед сорак сёмы. Тэлевізар.

Адзін з такіх кадраў – гэта вялізны пакой у вясковай хаце. Зала. Я сяджу на падлозе, на цвёрдым дыване з жорсткіх спайкаў тканіны, і бачу групу людзей вакол сябе. Яны сядзяць нерухома, іх твары злёгку мігацяць у водблісках нейкага святла. Справа ў тым, што ў напаўцёмным пакоі працуе тэлевізар, і экран адсвечваецца ў вялізных акулярах і ў шкляным напружанні вачэй. Яны сядзяць у фатэлях і на канапе. Некаторыя сядзяць на крэслах, прынесеных з кухні. Некаторыя стаяць на парозе пакоя, на маленькай прыступцы, якая была прычынай маіх шматлікіх удараў і падзенняў. Яны нерухомыя, усе гэтыя людзі. Яны настолькі нерухомыя, што можна ўявіць васковую фігуру ці скульптуру ці сямейны партрэт у інтэр'еры.

Сярод іх ёсць мае дзядуля і бабуля, аднак некаторых людзей я не ведаю, і бачу толькі два разы на тыдзень, калі па тэлевізары паказваюць што-небудзь цікавае. Яны прыходзяць да нас, бо не ў кожнай хаце на нашай вуліцы ёсць тэлевізар. Яны ніякавата мітусяцца ў дзвярах і ўсё паўтараюць, лямантуюць, шэпчуць: «Мы не мяшаем? Мы ненадоўга. Мы толькі на паўгадзіны...». Яны праходзяць у залу, займаюць свае месцы, а потым заміраюць. Яны прыходзяць па навіны і нейкія музычныя канцэрты.

Час ад часу чорна-белая карцінка збіваецца, і па тварах людзей прабягае ледзь прыкметнае нараканне. Кадр памяці ажывае, моршчыцца, запінаецца. На жываце я паўзу да тэлевізара і кручу цвёрдую ручку зялёнага транзістара на падлозе. Дзве, а можа быць, тры пстрычкі. Выява на экране вяртаецца, а кадр замірае. Ён ажыве толькі ў канцы вечара, калі яны ціха падымуцца і, шэпчучы падзякі, выйдуць з пакоя ў летні вясковы вечар.

Тэлевізар не быў цэнтрам сусвету, аднак ён быў важнай яго часткай. Ён быў магнітам. Ён быў забароненым плодам, які ляжаў у кішэні. Я ніколі ўжо не забуду тую ноч, калі «Тытанік» выйграў усе «Оскары» свету. Я памятаю песню Селін Дыён, за якую так адчайна заўзеў. Гол Майкла Оўэна ў вароты Аргенціны. Апошнюю серыю «Дзяцей капітана Гранта». Я ніколі не змагу забыць тое, як увесь калядны тыдзень дзядуля з самае раніцы садзіўся перад тэлевізарам і глядзеў навагоднія мультфільмы (ён чамусьці асабліва любіў нейкую шалёную стужку, у якой персанажы з доўгімі насамі гулялі ў хакей). Але больш за ўсё я памятаю тыя летнія вечары, калі бабуля клікала нас у залу, і мы глядзелі чарговы лацінаамерыканскі серыял.

Серыялаў гэтых было вялікае мноства, і бабуля не прапускала ніводны з іх. «Багатыя таксама плачуць», «Дзікая Роза», «Новая ахвяра». Дзядуля безуважна чытаў газету і пагардліва бурчаў, а мы заходзілі ў залу і зачынялі за сабой дзверы, якія рыпелі дрэвам і пахам белай фарбы, але якія агароджвалі свет чарговага бразільскага серыяла ад мітусні і думак аб канцы лета. Гэта быў утульны, цудоўны свет, у якім хацелася быць. Габрыэль любіў Ізабэлу, а Ізабэла любіла Антоніа. Мы садзіліся на канапу і апускаліся ў атмасферу таямніц, запалу, інтрыг... А часам напруга падскоквала настолькі, што прыходзілася спускацца з канапы, класціся на падлогу, паўзці да тэлевізара і паварочваць ручку транзістара.

Аповед сорак шосты. Стоп-кадр.

Аднойчы, у 2003 годзе, англійская дзяўчынка спрабавала навучыць мяне таму, як трэба запамінаць. Гэта здарылася ў нейкім лесе непадалёку ад Ньюкасла. Яна падышла да мяне і з непрадказальнай дзіцячай шчырасцю папрасіла паглядзець на дрэва, што расло за дваццаць метраў ад нас. Затым яна паднесла далоні да сваіх вачэй і націснула на векі. «Гэта як фотаапарат», сказала яна. «Ён заўсёды са мной, і зараз я буду памятаць гэтае дрэва ўсё жыццё». Усё жыццё. Яна папрасіла мяне зрабіць тое ж, і я не стаў супраціўляцца.

Насамрэч, усё сваё дзяцінства я быў апантаны гэтай ідэяй – як запомніць хаця б частку з таго, што адбываецца вакол мяне. Нават не падзеі – а хутчэй дэталі, моманты, кадры. Напрыклад, я мог гадзінамі сядзець перад карцінай Паленава, гіпнатызаваць яе і запамінаць кожны сантыметр сажалкі ці белых гарлачыкаў. А часам я знарок казаў сабе: вось зараз я запомню гэты момант, і ён застанецца са мной назаўжды. І я запамінаў плітку на сцяне ў пярэднім пакоі, з малюнкамі садавіны ці кветак, альбо тое імгненне, калі прыгарадны аўтобус праязджае вясковую вуліцу. Тое, нарэшце, як мяч удараецца аб баскетбольны шчыт. Я і зараз памятаю гэтае імгненне – я не ведаю, што з ім рабіць, але я памятаю яго.

Я не заціскаў далонямі павекі, не выдумляў фотаапарат. Проста з нейкага ўзросту мне пачало падавацца, што гэта важна, запамінаць моманты – і сёння я ведаю, што меў рацыю. Мой самы першы ўспамін зманлівы, ён трашчыць і крышыцца ад аднаго намагання ўспомніць. Нават не дзіцячы сад – яслі; я іду па драўлянай падлозе, міма вялізнага акна, і вакол бегаюць дзеці. У тым узросце я, вядома, нават не думаў запамінаць усё гэта, аднак вобраз чамусьці застаўся, і цяпер бясконца вяртаецца ў самыя нечаканыя моманты жыцця.

Так, як вяртаецца, напрыклад, дрэва з лесу на поўначы Англіі. Я бачу яго так, як я бачыў у той дзень. Схіленае і ўжо старое, яно стаіць крыху ў баку ад астатніх дрэваў. Праўда, бываюць дні, калі я бачу яго зламаным, і тады яно ляжыць на зямлі. Частка ствала застаецца расці, а частка пачынае абрастаць травой і ляснымі кветкамі. Гэта складаны, зменлівы кадр, і ён не мог змясціцца ў маіх далонях, калі я ўзяў прыклад з ангельскай дзяўчынкі і наўмысна затрымаў яго ў сваёй памяці. Плёнка крыху засвяцілася і афарбавалася ў густую сэпію. Аднак дзіўная рэч: эфект робіць кадр глыбейшым, больш сапраўдным.

Аповед сорак пяты. Спрайт.

Івана Якаўлевіча баяліся ўсе. Заслужаны трэнер, майстар спорту, гаспадар стадыёна. Яго цыбатая постаць грозна маячыла над кожнай пляцоўкай у кожны час дня і ночы. Ён ведаў, чаму на футбольным полі перастала расці трава. Ведаў, дзе дастаць сетку для валейбола. Ведаў, хто не вярнуў тэнісны мяч. І нават у састарэлым узросце ён працягваў рыхтаваць чэмпіёнаў па лёгкай атлетыцы. Яго згорбленая постаць лунала на краі бегавой дарожкі, а хрыплы голас тлумачыў, што і як трэба рабіць. «Кожны дзень», казаў ён. «Кожны дзень трэба перамагаць». І чарговая стройная дзяўчына васемнаццаці гадоў услухоўвалася ў яго інтанацыі, а потым перамагала на любым турніры вобласці і планеты. Гэта была магія. Яго звалі «мудры», і ўсе, нават самыя абкураныя падлеткі, баяліся гаварыць з ім.

Я прыходзіў на стадыён штораніцы і адразу ж накіроўваўся ў яго двор на краі футбольнай пляцоўкі. За драўлянай брамкай трэба было пазбегнуць агрэсіўнага пеўня (ён рэагаваў на кожны няправільны рух) і прайсці па вузкай сцяжынцы паміж адрынай і агародам. Далей трэба было павярнуць направа, падысці да веранды яго дома і крыкнуць: «Іван Якаўлевіч, я за мячом!» Затым я ішоў у хлеў, дзе сярод гусінага паху і клетак з трусамі ляжалі мячы. Валейбольны, футбольны, баскетбольны. З нейкага часу я пачаў усё часцей выбіраць апошні. Па-першае, была другая палова дзевяностых, і я быў закаханы ў Рэджы Мілера. Па-другое, у мяне, здаецца, атрымлівалася.

«У яго няма нерваў», казаў пра мяне Юрась, баскетбаліст юніёрскай зборнай Беларусі, які праводзіў у нашай вёсцы два ці тры тыдні лета. Насамрэч, я дрэнна гуляў у баскетбол, але добра кідаў у кольца. Трохачковыя, штрафныя – я трэніраваўся цэлымі днямі, і толькі надыход навальніцы прымушаў мяне кінуць усё і бегчы дадому. Мусіць, ніхто не заходзіў у двор да Івана Якаўлевіча часцей за мяне, і ніхто так адчайна не змагаўся з гэтым праклятым пеўнем. Аднойчы ў Менску, на нейкай выставе ў цэнтры горада, я выйграў прыз за серыю дакладных кідкоў у кольца. Хлопец, які аддаваў узнагароду, ціснуў маю руку і здзіўлена ўзіраўся ў мае вочы. Ён нічога не ведаў пра гусіны пах і вясковы стадыён.

А аднойчы, калі мы ў чарговы раз кідалі штрафныя, Юрась прапанаваў мне гульню сам-насам. «Мы будзем гуляць, на што-небудзь», сказаў ён. «Адно кольца. Я дам табе фору. Гуляем да 20, рахунак 18:0 на тваю карысць. Гэта значыць, што табе трэба закінуць адзін толькі раз. Згодзен?» Здаецца, я нават не разважаў. Так, гуляў я дрэнна, і сваімі блокамі ён не будзе даваць мне кідаць, аднак што я губляў?.. «Мы будзем гуляць на Спрайт», сказаў Юрась. «Выйграеш - я купляю Спрайт».

Усе стаялі вакол і глядзелі, як ён без цяжкасці закідвае мячы ў кольца. Я нерваваўся – а ён не даваў мне ніводнага шанцу. Адбіраў мяч, абыходзіў мяне па левым, па правым баку. Рахунак быў ужо 18:16 на маю карысць, калі я зрушыўся ўлева, у бок, які ён не чакаў, і хутчэй кінуў... Мяч узняўся у паветра, ніякавата стукнуўся аб шчыт і зваліўся ў кольца. Матч быў скончаны, і я пераможна ўскінуў рукі. Гэта быў шчаслівы момант, і як жа білася сэрца, калі я вяртаўся дадому ў той вечар. А ўжо праз дзень ці два Юрась прывёз на ровары запаветную зялёную бутэльку. Я толькі не памятаю, як выпіў яе. Мусіць, гэта не было ўжо так істотна.

Іван Якаўлевіч памёр зусім нядаўна. Ён пражыў доўгае жыццё. Памятаю, што калі мы бачыліся апошні раз, некалькі гадоў таму, ён наўрад ці памятаў навакольных людзей. І ўсё ж ён пазнаў мяне, і на секунду яго вочы бліснулі тым, старым святлом. Ён пазнаў мяне, і ад сэрца адлягло. Верагодна, тады, у тым далёкім дзяцінстве, я сапраўды часта прыходзіў да яго за ўсімі гэтымі мячамі. Кожны дзень, як любіў паўтараць ён. Кожны дзень.