Аповед дзевяты. Вайна.

Ён ніколі нічога не расказваў. Сядзеў у фатэлі або на краі ложка, глядзеў «Праверкі на дарогах» Германа-старэйшага і казаў, што ўсё гэта глупства. Казкі. Што не было так насамрэч. Не было і не магло быць. Зразумела, мы хацелі ведаць, як было насамрэч, аднак ён абыякава глядзеў перад сабой, ківаў галавой і нічога не расказваў. Дзевятага траўня ён глядзеў чарговы ваенны фільм і, склаўшы рукі на грудзях, маўчаў. Мы абступалі яго і прасілі што-небудзь успомніць, але ён жартаваў і рабіў выгляд, што распавядаць няма чаго. Мы не верылі. Ішоў час, і аднойчы мы перасталі пытацца.

Тое дзевятае траўня было такім, як і ўсе іншыя. Мы былі ў цёткі, у хаце, дзе ён жыў з нядаўняга часу – паколькі не мог заставацца адзін у вёсцы і хадзіў ужо з вялікай цяжкасцю. Па тэлевізары скончылі паказваць «Ляцяць жураўлі», і я ў чарговы раз быў ахоплены сцэнай у лесе і пранізлівымі вачамі паміраючага Аляксея Баталава, якія глядзелі кудысьці скрозь мяне і скрозь час. Потым была паўза, цяжкая і маркотная, якая магла быць запоўнена чым заўгодна.

І раптам дзядуля пачынае гаварыць. Ніхто з нас не чакае гэтага, і мы баімся перапыніць яго непатрэбным словам ці дыханнем. Нават сёння, праз шмат гадоў, я бачу яго ў той момант. Бачу, як ён сядзіць на ложку і распавядае гісторыю, якая паўстае ў маім уяўленні ў шакуючых падрабязнасцях: яны з сябрам беглі праз лес, хаваючыся ад пераследу, нямецкай мовы і кулямётных чэргаў. Яны забраліся на дах нейкага будынка і спрабавалі перачакаць... Гэта страшная гісторыя, і аднойчы я абавязкова ўспомню яе ва ўсіх дэталях, але ў той момант мы былі перш за ўсё ахоплены самім фактам гэтага аповеду. Рукі дзядулі былі звыкла складзеныя на грудзях і ён расказваў, расказваў. Расказваў шмат. Быццам бы ведаў, што гэта апошні раз.

Я думаю, ён сапраўды ведаў. Ён памёр праз некалькі месяцаў, у снежні, аднак той дзень у траўні – гэта мой апошні ўспамін аб ім. Ён сядзіць на ложку і расказвае гісторыю пра вайну. Гісторыю, якую нікому і ніколі не расказваў, і якая ўвесь гэты час заставалася з ім. Памятаю, што ў ягоных вачах быў водбліск нейкай старой і страшнай эмоцыі, якая больш за паўстагоддзя спрабавала вырвацца вонкі, і якую я ніяк не мог зразумець. І вельмі спадзяюся, што не зразумею ніколі.

Аповед восьмы. Слава.

Мы выйшлі з аўтобуса ў самым цэнтры горада, і ў нейкі момант я сказаў, што моцна падрос за апошні час. Маці спытала, як я так падлічыў, і я правёў рукой па сваёй галаве і яе таліі. «Зараз я вышэй за твае ногі». Памятаю чырвоныя штаны маці і бязгрэшны гонар у маім голасе, калі я прамаўляў гэтыя словы.

Я любіў нашы паездкі ў горад. Адметна, што называлася гэта сапраўды «паехаць у горад», нават калі ўвесь гэты час ты і так жыў у горадзе і кожны дзень за акном бачыў толькі яго – гарадскі краявід. «Паехаць у горад» азначала паехаць у цэнтр горада, туды, дзе былі іншыя людзі і іншыя пахі. Так, аднойчы мы прыехалі да таго месца, якое зараз аддадзена рэстарану «Авіньён» з глянцавай падлогай і безгустоўна белымі абрусамі. У тыя часы тут стаяла кафэ з марожаным, і гэта было асаблівае марожанае ў шарыках розных колераў. Шарыкі тыя насаджваліся на вафельны ражок, які зводзіў скулы задоўга да першага ўкусу.

Мы стаялі каля ўваходу ў кавярню і елі марожанае. Быў цёплы летні поўдзень напрыканцы школьных канікул, і сапраўдным шчасцем было знаходзіцца ў паўпустым цэнтры горада і адчуваць на зубах і на языке ледзяны смак ягад і ваніліну. У нейкі момант на пляцоўку перад кавярняй выйшлі людзі з вялізнай камерай і пачалі здымаць нас з мамай. «Гэта тэлебачанне», шапнула маці, і я паспрабаваў есці марожанае як мага больш інтэлігентна. Не думаю, што ў мяне атрымоўвалася, аднак я стараўся вытрымаць гэтыя бясконцыя дзесяць ці пятнаццаць секунд, што камера была накіравана ў наш бок.

Калі мы ехалі дадому, я дапытваў маму пра сённяшні эпізод каля кафэ. «Нас пакажуць па тэлевізары? Калі?» Мама сказала, што яны, мусіць, здымалі выпуск навінаў, і вырашылі дапоўніць здымку сцэнай з жыцця горада. «Думаю, нас пакажуць сёння ўвечары». Я быў узбуджаны. Сёння ўвечары нас убачыць увесь свет. Усё гэта здавалася казкай, выдумкай, трызненнем.

І ўсё ж дзіўным было тое, што ўвечары я выйшаў у двор пускаць папяровыя караблікі. Каля брамы, паміж гаражом і вуліцай, утварылася велізарная лужына пасля начнога дажджу, і ў захапляльнай адзіноце я гуляў у чароўны марскі бой. Ішла сапраўдная вайна: я пускаў караблі адзін на аднаго, тапіў у бездані, а яшчэ размаўляў з імі на мове сапраўдных пірацкіх бітваў. Напэўна, я правёў там шмат часу, бо аднойчы адчуў, як паветра патроху пацямнела, і з дому пачуўся голас маці. «Хутчэй бяжы ў хату, нас паказваюць!»

Зразумела, я кінуў абмяклыя папяровыя лахманы ў лужыну і пабег у хату. Я бег так хутка, што некалькі разоў балюча стукнуўся аб лаўку і ганак. Я ўбег у залу, я ўгледзеўся ў чорна-белы экран, аднак навіны ўжо скончыліся. Кадры з намі былі ў самым канцы выпуску, і мне дасталася толькі рэклама. Я ўсё прапусціў.

Наступныя некалькі дзён я дапытваў усіх, хто глядзеў той выпуск навінаў, каб даведацца падрабязнасці. Кожная дэталь мела значэнне. «Ды там некалькі секунд было», сказала сястра. І ўсё ж праз дзень ці два я мог заплюшчыць вочы і ўявіць сабе гэтыя кадры. З фатаграфічнай дакладнасцю я бачу маці ў яе чырвоных штанах, напаўадчыненыя дзверы кафэ і зялёныя дрэвы. І, вядома, я бачу сябе. Я стаю злёгку апусціўшы галаву і спрабую не есці марозіва, якое растае на летнім сонцы і пачынае крыху працякаць на пальцы. Аднак я не заўважаю гэтага. Я ведаю, што там, наперадзе, уключана камера, і зусім хутка я стану знакамітым.

Аповед сёмы. Мама і метэарыт.

Два разы ў жыцці я бег праз усю вёску і крычаў нечалавечым голасам. Крычаў так, што ўсе абарочваліся. Крычаў адно слова. Слова, якое сціскала, здушвала мяне да гэтага істэрычнага крыку.

Упершыню гэта здарылася ў той спякотны летні дзень, калі паветра нагадвае павуцінне, і ёсць пэўнае адчуванне, што вакол наогул нічога не павінна адбывацца. Калі светам кіруе лянота і распалены тэрмометр. Я сядзеў на верандзе і разглядаў, як на падаконніку даспяваюць памідоры, і адной рукой гладзіў ката. У думках я спрабаваў наблізіць футбольны матч, які павінен быў адбыцца ўвечары. І раптам у двары пачуўся нейкі шум, галасы, паніка, адчыняюцца дзверы, і маю маму ўводзяць у хату ў нейкім жудасным паўнепрытомным стане, якое на той момант я не паспяваю распазнаць. У мяне жудасна стукае сэрца, і я пытаю, што здарылася. «Ударылася, нічога страшнага», кажа цётка, і я бляднею яшчэ больш.

Маму пасадзілі на падлозе ў пярэднім пакоі, і я перажыў, відаць, самыя страшныя моманты ў сваім жыцці. Маміны вочы былі расплюшчаны і пры гэтым нічога не выказвалі. Яны глядзелі кудысьці наперад, у пустату, і ў мяне застыла кроў ад бледнага твару і гэтых новых, незразумелых мне вачэй. Мама не рухалася. Рухалася навокал усё, людзі, сцены, кнігі, але толькі не рухалася яна. Я ўскрыкнуў. Што рабіць? Ніхто не ведаў, усе нервова перашэптваліся і толькі глядзелі на яе.

І тады я выскачыў з дому, пераскочыў цераз плот і пабег па вуліцы. Тратуар плыў ад слёз і бязладных рухаў. Я бег кудысьці наперад і крычаў, крычаў адно толькі слова, якое мела для мяне значэнне. Я крычаў «мама», і я ці то клікаў кагосьці на дапамогу, ці то выкрыкваў з сябе тое адчуванне жывёльнага жаху, якое адчуў у той дзень, і якое доўга яшчэ працягвала мяне пераследваць. Нават пасля таго, як я вярнуся дадому і ўбачу маці, якая будзе казаць, што не памятае нічога з таго, што здарылася ў той дзень.

Другі раз гэта адбылося на стадыёне, бліжэй да светлага летняга вечара, калі лёгкая чырванаватая палоска ляжала на футбольнай траве, змучанай шыпамі і падножкамі. Мы даігрывалі апошні матч, дабівалі апошні гол і павольна і стомлена разыходзіліся па хатах. Здаецца, у той дзень мы не перамаглі і не прайгралі, таму я без усялякіх эмоцый павярнуў на бегавую дарожку і пайшоў у бок школьнага саду. І раптам вырашыў паглядзець уверх. Недзе там, у небе, віднелася бардовая пляма, якая пакрысе апускалася ўніз. У маёй галаве здарылася нейкая страшная хімічная рэакцыя, і я раптам зразумеў, што гэтая чырвоная кропка можа азначаць толькі адно.

«Метэарыт!» закрычаў я на ўвесь стадыён і пабег кудысьці наперад. Я бег так хутка, як толькі мог, бо ведаў, што мне трэба хутчэй уцячы. Памятаю, у мяне мільганула думка, што я пакідаю сяброў паміраць на стадыёне, але пры гэтым нельга было марнаваць ні секунды. І таму я бег, праз стадыён, праз школьны сад, праз вуліцу – і ўвесь час крычаў. Крычаў адно толькі слова, якое мела значэнне ў той момант: «Метэарыт! Метэарыт! Метэарыт!» Людзі азіраліся і глядзелі ўгору, ледзь паспяваючы разгледзець святло з чырвоным адлівам.

«Метэарыт!» закрычаў я, забягаючы ў дом. Мама спытала «дзе?», але на небе ўжо нічога не засталося. На шчасце, метэарыт праляцеў міма, злёгку размінуўшыся з нашым светам.

Аповед шосты. Бяссонніца.

Калі я апынуўся нарэшце ў гэтым круглым пакоі з дзясяткам іншых людзей, лекар урачыста паабяцала кожнаму з нас, што зусім хутка мы заснем. Cпачатку яна папрасіла нас заплюшчыць вочы і ўявіць што-небудзь прыемнае. Блакітнае неба, сіняе мора, зялёны парк. Так заўсёды ў бальнічных кабінетах: чым больш прымітыўна, тым лепш. Я заплюшчыў вочы і ўявіў бераг ракі. Лекар уключыла гукі прыроды, прыглушыла святло і папрасіла нас паслабіць пальцы ног. Потым зняць напругу ў шчыкалатках. Потым пазбавіцца напружання ў мышцах ног. Дзесьці на ўзроўні таліі я адчуў, што вакол стала ціха, зніклі шоргаты і нават, здавалася, дыханне людзей, якія мяне акружалі. Я расплюшчыў вочы і ўбачыў, што астатнія пацыенты спяць, і дыханне паступова пераходзіць у сап. Лекар аглядае ўсіх нас і задаволена выходзіць з пакоя. Я па-ранейшаму не магу заснуць, і пасля заканчэння сеансу ізноў іду да лекара.

Ад дзіцячых бяссонніц мяне ратавалі тры рэчы: «Зарослы ставок» Паленава, дыван на сцяне і фарфоравыя фігуркі людзей і жывёл у старым буфеце ля акна. Яны здараліся перыядычна, гэтыя бяссонніцы, і апоўначы я варочаўся ў ложку з жахлівай забабоннай думкай, што калі за ўсю ноч не засну ні на секунду, то раніцай абавязкова памру. Каб хоць неяк супакоіць нервы, я азіраўся па баках, прывыкаў да цемры і шукаў знаёмыя абрысы дывана і карцін на сцяне. Ажыўляў фарфоравыя фігуркі, шукаў дзяўчыну з кнігай на пейзажы Паленава і выцягваў сюжэты са складаных узораў дывана. Нарэшце засынаў пасля трох ночы, а раніцай думаў, што ўсё ў парадку – забабонная фантазія не ажыццявілася.

Гэтым разам лекар сказала, што мне прыйдзецца прыйсці на сеанс мацнейшага гіпнозу. «Ты занадта шмат думаеш аб тым, аб чым думаць не варта» (у той час мне было гадоў дваццаць, і я быў цалкам з ёй згодны). Потым запісала мяне на гіпноз у лабараторыю сну і сказала, што на ўсё ёсць навука. 

Вядома, што ў нейкі момант я зразумеў, што не памру, калі так і не здолею заснуць. І ўсё ж на самым краі маёй свядомасці заставалася гэтая нязручная думка, што ў такім выпадку са мной здарыцца што-небудзь непапраўнае. Прычына дзіцячых бяссонніц так і засталася таямніцай, і ў гэтым была мая галоўная прэтэнзія да ўсіх разважлівых людзей, якія раілі перастаць думаць пра благое. Як мне падавалася, я і не рабіў гэтага; я лічыў авечак, называў гарады на кожную літару алфавіту, а аднойчы ўспомніў маналог Чацкага «А суддзі хто?..», які па нейкай прычыне памятаю да гэтага часу і які старанна прыгадваю ў бяссонныя ночы. Праўда, я больш ужо не спрабую знайсці прычыну. Мусіць, яна ёсць – тая самая думка, ідэя, успамін. Але якая? І дзе інструкцыя да таго, як выключыць святло ў пакоі, дзе няма выключальніка?

У лабараторыі сну мяне правялі ў вялікую залу з некалькімі асобнымі пакоямі. Кожны нагадваў бальнічную палату, але без вокнаў і дэпрэсіўных тумбачак. Замест іх ля самотнага ложка стаялі дзіўныя апараты, падобныя на архаічны камп'ютар з далёкіх васьмідзесятых. Лекар папрасіла легчы на ложак і прыслухацца да голасу. І вось у нейкі момант у гэтым камп'ютары сапраўды пачуўся павольны мужчынскі голас, які размаўляў са мной. Ён прасіў, каб я ўявіў улюбёны парк. У бальнічных кабінетах, я ведаў, чым больш прымітыўна, тым лепш. Голас прасіў мяне ўявіць, што я іду па гэтым парку, і вакол спяваюць птушкі, і недзе побач струменіцца ручай... Я заплюшчыў вочы, я ўціснуўся ў падушку, я рабіў усё, каб навука перамагла мяне. Аднак хвілін праз дзесяць я перастаў слухаць голас, падняўся з ложка і выйшаў з пакоя.

Памятаю, як я глядзеў на гадзіннік у тую першую раніцу ў жыцці, калі перажыў бяссонную ноч. Сёння я часам зарабляю грошы на бессонніцы, аднак у той год мне было адзінаццаць ці дванаццаць, і я быў упэўнены, што змены адбыліся, і я ўжо ніколі не буду ранейшым. Галава не балела, спаць таксама не хацелася – хіба не было гэта дзіўным? Я апрануўся і прыйшоў на кухню. Мама гатавала сняданак. Сястра, як звычайна, яшчэ спала. Я сеў каля стала, і маці папрасіла мяне адарваць старонку ў календары. Я адарваў. Мама спытала, як я спаў гэтую ноч, і што мне снілася. Я адказаў, што мне нічога не снілася. «Звычайная справа», сказала мама. «Бывае».