Аповед трыццаць першы. Хлеб.

У дзяцінстве я баяўся прывідаў больш, чым людзей. Памятаю, як аднойчы зімой мне ў рукі трапілася дзіўная газета з лістамі чытачоў. У гэтых лістах не было нічога асаблівага, звычайныя гісторыі з жыцця, і ўсё ж адна гісторыя запомнілася больш за іншыя. У лісце чытач расказваў пра тое, што быў позні вечар у сярэдзіне снежня, і яны з братам сядзелі дома. Раптам у акно пастукалі. Чалавек расчыніў фіранкі, аднак у чорным акне нічога нельга было разгледзець. Магчыма, яму падалося, і ён вярнуўся да свайго крэсла. Неўзабаве стук паўтарыўся. Стук, а яшчэ нейкія прыглушаныя галасы ў двары, пад самым акном. Чалавек выйшаў на вуліцу з ліхтарыкам і пасвяціў на снег. Слядоў пад вокнамі не было. Пазней ноччу брату стала дрэнна, і хуткая не паспела прыехаць...

Я не ведаю, хто пісаў тыя лісты, і навошта іх друкавалі ў раённай газеце, аднак у сэрцы пахаладзела, і зрабілася так жахліва, што я баяўся нават зірнуць у бок акна. Тады я падышоў да дзядулі, які ляжаў у ложку і ў тысячны раз перачытваў паэму «Новая зямля» Якуба Коласа (якую, дарэчы, ён ведаў на памяць), і працягнуў яму газету. Дзядуля заўважыў маё хваляванне, адклаў кнігу і прачытаў артыкул. «Глупства ўсё гэта, Лёша», сказаў ён. «Ніхто не памёр і ніхто не стукаў у шыбу». І гэта былі тыя самыя словы, якія мне трэба было пачуць больш за ўсё на свеце. Гэта былі словы, якія дапамаглі мне заснуць той ноччу і ў кожную наступную ноч зімовых канікул.

І ўсё ж з людзьмі было значна цяжэй. Сёння навукоўцы любяць спрачацца аб першаснасці страху. Частка з іх сцвярджае, што мы нараджаемся бясстрашнымі і знаёмімся са страхам у працэсе жыцця. Іншая ж частка ўпэўнена, што мы нараджаемся з крыкам і таму адразу баімся ўсяго навокал, і толькі жыццё вучыць нас не баяцца людзей, сабак і прывідаў. Мусіць, я больш веру першым, а інакш як растлумачыць той далёкі дзень лета, калі мяне ўпершыню адправілі ў краму купіць хлеб?..

Я заўсёды хадзіў з бацькамі, з цёткай ці сястрой, і вось упершыню мне трэба было ісці аднаму. «Так!» сказаў я з захапленнем, сарваў са сцяны пластыкавы пакет і ўзяў грошы на халадзільніку, побач з брынклівым радыё. Я быў шчаслівы, што ўпершыню ў жыцці зраблю гэта адзін. «Дзве буханкі хлеба і адзін батон», сказалі мне напрыканцы, і я вылецеў на ганак. Памятаю, як я пакінуў брамку за сабой і прайшоў першыя дваццаць метраў па добра знаёмай мне вуліцы Ціхамірава. Злева быў школьны агарод, справа жыла суседка па імені Надзя, чыя абляпіха расла на яе баку, а плады сыпаліся да нас. Я прайшоў старыя могілкі з аблупленай сіняй агароджай і перайшоў першую вуліцу. Міма ішлі людзі, праносіліся падлеткі на роварах, і аднойчы я пачаў заўважаць змрочныя позіркі. Раптам мяне ахапіў такі вусцішны страх, што стала цяжка рухацца. Я глядзеў на людзей вакол і быў упэўнены, што кожны з іх маньяк. Што кожны з іх думае толькі пра тое, каб напасці на мяне, забіць ці абрабаваць. Тыя, хто ішоў за спіной, пераследвалі мяне. Тыя, хто ішоў наперадзе, бясконца абарочваліся ў мой бок.

І ўвесь час як малітву я ўспамінаў адну тую фразу, якая дапамагала не думаць пра ўсіх тых людзей: «Дзве буханкі хлеба і адзін батон, дзве буханкі хлеба і адзін батон...». Дом культуры, курган славы, помнік Леніну, парк... Нарэшце на вялікім скрыжаванні я ўбачыў знаёмы твар. Гэта была маці тых самых Лёшы і Сашы, з якімі мне яшчэ трэба будзе пазнаёміцца. Яна паглядзела на мяне, пазнала, і пракрычала праз дарогу: «Цябе адправілі аднаго? Ты не баішся?» Бледны ды ўшчэнт змучаны ўласнай фантазіяй, я толькі няўпэўнена паківаў галавой. Насамрэч, больш за ўсё на свеце я хацеў падбегчы да яе, кінуцца на яе грудзі і папрасіць забраць дадому.

Хлебная крама толькі адкрылася пасля абеду, і чарга крыху вывальвалася на вуліцу. Я прыстроіўся ў самым канцы і пачаў чакаць. Дзіўна, але тут, усярэдзіне крамы, я пачуваў сябе ў бяспецы і нават усміхнуўся жанчыне з велізарнай бародаўкай на шчацэ, якая навошта мяне пазнала. Мы пакрысе рухаліся, і ўвесь час я паўтараў сам сабе тое, што павінен буду сказаць, калі надыдзе мая чарга: «Дзве буханкі хлеба і адзін батон». Тады я дастану грошы, заплачу і пакладу свае пакупкі ў пластыкавы пакет. Прынясу дадому... Вось ужо заставалася тры чалавекі, два, адзін... Худая і абыякавая дама, што сядзела на касе, нешта спытала, і я... Я раптам зразумеў, што забыўся. Я паняцця не меў, што павінен быў сказаць ёй, і хлебныя паліцы закруціліся перад вачыма. Усе навокал глядзелі на мяне і чагосьці чакалі. Нехта смяяўся, нехта раздражнёна соп. Я ж стаяў ля прылаўка ў поўным здранцвенні і спрабаваў успомніць хоць што-небудзь.

– Хлопчык, – сказала дама. – Дык чаго табе? Хлеб?

Аднак скулы анямелі, і я толькі сарамліва кіўнуў.

Аповед трыццаты. Пэйджар.

Адзіным перыядам часу, калі я адчуваў сябе па-сапраўднаму багатым, быў верасень. Грошы, атрыманыя ў канцы лета, яшчэ ляжалі ў кішэнях школьнага ранца, і я мог задумацца аб сур'ёзнай пакупцы. У канцы дзевяностых і пачатку нулявых такой пакупкай магла стаць адна толькі рэч у свеце: пэйджар.

Недалёка ад школы знаходзіўся шапік, той самы шапік з мінулага, у якім прадавалася абсалютна ўсё. Відэёкасеты, кнігі, прэзерватывы, цукеркі, дзіцячыя цацкі. І тут, па левы бок ад прадаўца, ляжала тая самая жоўта-сіняя ўпакоўка з пэйджарам. У кагосьці з аднакласнікаў ён ужо быў, і я бачыў гэтыя чорныя літары і лічбы на шэрым экране, і яны зводзілі мяне з розуму. Кожны дзень я падыходзіў да кіёска і ўглядаўся ў знаёмую ўпакоўку з кітайскімі іерогліфамі па баках. І аднойчы зразумеў, што ўсіх маіх грошай якраз хопіць на тое, каб купіць гэтую дзіўную прыладу. Усё яшчэ незразумелую мне, аднак больш складаную, чым калькулятар. Такім чынам, аднойчы пасля ўрокаў я прыйшоў да шапіка і дрыготкай рукой працягнуў скрутак дзядуліных купюр. Узамен я атрымаў кардонную ўпакоўку жоўта-сіняга колеру з пэйджарам унутры. Памятаю, як садзіўся ў аўтобус і ў думках гнаў яго наперад, дадому, каб хутчэй уключыць пэйджар.

Дома нікога не было, і я з палёгкай уздыхнуў. Я быў упэўнены, што маці не прыйдзе ў захапленне ад таго, як я патраціў усе свае грошы. Тым больш, што... здарылася трагедыя. Пэйджар уключыўся, але ўсё, што праступіла на шэрым экране – гэта тыя самыя кітайскія іерогліфы, а зусім не прыгожыя ангельскія літары з ілюстрацыйнай фатаграфіі на ўпакоўцы. Увесь дзень я спрабаваў уключыць праклятую прыладу, аднак нічога не атрымлівалася. У рэшце рэшт, я схаваў пэйджар пад ложак і аднойчы ўвечары распавёў маме ўсю гісторыю. Яна, вядома, адчытала мяне і наогул была засмучаная настолькі, што я не ведаў, куды сябе падзець.

На наступны дзень я падышоў да хлопца з суседняга класа і паказаў яму пэйджар. У яго быў якраз такі ж, але ягоны працаваў, і мы разам перапрабавалі ўсе кнопкі і батарэйкі. Нічога не атрымлівалася. На экране па-ранейшаму не было нічога, акрамя нагрувашчвання дурных іерогліфаў. У выніку ён прапанаваў пайсці ў той самы шапік і растлумачыць сітуацыю. Так і зрабілі. Шчыра кажучы, я не надта верыў у поспех гэтай справы, аднак варта было паспрабаваць. Дзіўна, але дзяўчына з шапіка паглядзела на жоўта-сінюю ўпакоўку без здзіўлення і сказала «так, сапраўды». Потым павярнулася да мужчыны, які туліўся ў куце: «А я ўсё думала, каму ж я яго прадала». Пасля чаго, не прамаўляючы ні слова, яна забрала няспраўны пэйджар і аддала нам новы. 

З шалёным сэрцам я адкрыў яе дома, з шалёным сэрцам я ўключыў пэйджар ... і ў шалёным захапленні я ўбачыў, што ён працуе. На экране загарэліся тыя самыя прыгожыя ангельскія літары.

Стаўленне мамы крыху змянілася: я пастаяў за сябе, я змог, я справіўся. Увесь наступны тыдзень я насіў пэйджар у школу і пакрысе спрабаваў разабрацца ў бясконцых функцыях і рэжымах. Памятаю, што я ніколі не выкарыстоўваў гэты пэйджар па прызначэнні. Я ніколі не адпраўляў паведамленні і ніколі не атрымліваў іх. Праз тыдзень пэйджар ляжаў на кніжнай шафе, і яшчэ праз гадоў дзесяць ці пятнаццаць выкарыстоўваўся ў нашым доме як звычайны будзільнік. Я ненавідзеў гэты будзільнік, паколькі ён любіў звінець без прычыны, адбіваў кожную гадзіну і абуджаў мяне ў школу страшэнным выццём, якое разменьвала прыемны сон на халодную пахмурную раніцу.

Аповед дваццаць дзевяты. Чараўнік.

Пяць рублёў на месяц – гэта былі тыя кішэнныя выдаткі, якія я атрымліваў у часы школьнага дзяцінства. Грошы гэтыя марнаваліся адразу, і марнаваліся аднолькава. Як толькі мае пяць рублёў апыналіся ў кішэні, я прыходзіў на прыпынак, развітваўся з аднакласнікамі і садзіўся ў аўтобус нумар 72. Памятаю, як моцна хацелася есці пасля шасці ці сямі ўрокаў, але ўсё ж я не мог не сесці ў аўтобус нумар 72. Памятаю, што заўсёды гэта быў доўгі аўтобус жоўтага колеру з гармонікам пасярэдзіне. Я станавіўся на ўлюбёнае месца ў хвасце і глядзеў, як ўцякаюць вуліцы і ўцякае горад. Аўтобус ехаў павольна і неяк пакутліва доўга. Пятляў, круціўся і нарэшце прыязджаў у цэнтр. Потым я выходзіў з яго і ішоў у бок Нямігі. Там, у будынку, дзе сёння месціцца рэстаран Fabriq, знаходзілася месца, дзеля якога я і рабіў усё гэта.

З заміраннем сэрца і ў шчаслівым прадчуванні я паднімаўся на другі паверх і бачыў чалавека ў сініх джынсах і ў чорным швэдры. Для мяне ён быў чараўніком, і я, вядома, крыху пабойваўся яго. Ён пазнаваў мяне і няпэўна ківаў. Я праходзіў да яго крамы і вывучаў бясконцыя шэрагі з кампакт-дыскамі. Кожная кружэлка каштавала пяць рублёў, і было прыемна ўсведамляць, што роўна такая сума ляжала ў мяне ў кішэні, і таму ўсё тут было мне даступна. Ён стаяў побач і час ад часу распавядаў пра альбом ці пра тое, як цяжка было дастаць яго на той далёкай планеце, адкуль ён прывозіў музыку.

Урэшце я рабіў выбар і, шчаслівы, аддаваў свае пяць рублёў. Забіраў Kink Kontroversy ці Beggars Banquet і ляцеў дадому на бліжэйшым тралейбусе. Садзіўся ў фатэль і слухаў новую кружэлку. Грошай у мяне больш не было, інтэрнэту таксама, і я ведаў, што гэты альбом стане часткай майго жыцця на цэлы месяц. Я буду ведаць яго на памяць і буду прайграваць яго ў галаве дзесяткі ці нават сотні разоў. 

Дзіўна, але менавіта гэтага чалавека ў чорным швэдры я ўяўляў сабе кожны раз, калі ў адной з вячэрніх праграм на радыё ставілі старыя песні 60-х гадоў. Дыджэй распавядаў пра богам забытых Swinging Blue Jeans ці Gerry & The Pacemakers, а я ўяўляў сабе, што гэта ён самы, чараўнік з крамы. Я садзіўся ля сіняга магнітафона Sony, даставаў чыстыя аўдыёкасеты і запісваў кожную песню. А потым прайграваў, зноў і зноў. Касеты гэтыя былі даслуханы да дзір, прычым у самым літаральным сэнсе. Плёнка сточвалася ад часу і аднойчы пачынала вылазіць з усіх адтулін пластыкавай абалонкі. Так, што я пазногцем падкручваў усе гэтыя мікраскапічныя шрубкі, якія змацоўвалі далікатны механізм майго шчасця.

А потым, у наступным месяцы, я зноў ехаў на Нямігу, каб зноў патраціць свае пяць рублёў. І ехаў я, зразумела, да таго самага дыджэя ў чорным швэдры, які прадаваў кампакт-дыскі і ў вольны час расказваў пра музыку 60-х. Гэта была таямніца, і я нікому не расказваў пра сувязь паміж голасам на радыё і чалавекам з крамы. Ён быў для мяне абсалютным аўтарытэтам, хоць аднойчы, у дажджлівы дзень, параіў мне купіць калекцыю Ніла Дайманда. Для таго, каб пераканаць мяне ў велічы гэтага музыкі, ён нават дазволіў праслухаць некалькі песень на сваім CD-плэеры. Я пачуў «Sweet Caroline» і сказаў, што купляю. І толькі прыйшоўшы дадому, я зразумеў, што не люблю Ніла Дайманда і яго невыразную музыку. Аднак тым жа вечарам я ўключыў радыё, і голас чароўна расказваў пра Сержа Генсбура. І гэта быў той самы голас, і музыка Сержа Генсбура была яшчэ адным цудам.

Аповед дваццаць восьмы. Труба і струны.

Першы раз я паступаў у музычную школу ў шэсць год. Я не зусім разумеў, навошта гэта было патрэбна, аднак мама ўзяла мяне за руку і прывяла ў нейкі белы будынак, дзе ў вялізным пакоі на першым паверсе сядзеў пажылы мужчына з акуратнай сівой барадой і з цікавасцю мяне разглядаў. Мне было ніякавата, і я ўвесь час глядзеў у падлогу. Мужчына сядзеў побач з фартэпіяна і распавядаў пра музыку. Пра тое, якая яна цудоўная, і як важна, каб дзеці ўмелі не толькі бегаць, скакаць і біць па мячы. Вакол, на сценах, былі развешаны партрэты кампазітараў, і кожны з іх выглядаў менавіта так, як сівы мужчына ля фартэпіяна. Маці слухала ўсё гэта са строгасцю, якая прымушала мяне трывожна маўчаць і спрабаваць трымаць спіну роўна.

У рэшце рэшт мужчына сказаў, што трэба высветліць, ці ёсць у мяне музычны слых. Ён сказаў, што будзе граць на фартэпіяна асобныя ноты, і мне трэба будзе голасам іх паўтарыць. Што ж... Памяць вялікадушна сцерла ўсё тое, што было далей, але я памятаю яго спрытныя пальцы, якія націскалі на клавішы, і мяне захапляла тое, з якой лёгкасцю чуўся гэты жывы гук фартэпіяна.

– Фартэпіяна? – спытаў ён. – Ты хочаш іграць на фартэпіяна?

І тады яны з мамай паглядзелі на мяне, пільна і з нейкай перабольшанай цікавасцю. Я задумаўся. Я ўявіў сабе вёску і тое, як мая стрыечная сястра кожны дзень хадзіла ў мясцовую музычную школу і ў пустых летніх аўдыторыях іграла майму дзядулю вальсы Шапэна. У двары трапяталі дрэвы, дзьмуў лёгкі вецер і чуліся крыкі дзяцей, а яны сядзелі там з музыкай і вялікім стосам нот. Я прыходзіў, але слухаў без цікавасці, і ўцякаў пасля двух хвілін «Месяцавай» санаты. А яшчэ я ўявіў сабе ўрачыстыя цырымоніі ля магілы невядомага салдата ў самым цэнтры вёскі. Збіраўся школьны аркестр з меднымі інструментамі, і нехта рабіў прамову і выкладваў чырвоныя кветкі. Аркестр граў гучна і рэзка, а я вывучаў твары музыкаў і спрабаваў зразумець, хто з іх быў найгучнейшым.

– Труба, – сказаў я ўпэўнена. – Я хачу іграць на трубе.

Мама была ўражана, а сівавалосы мужчына пасунуўся бліжэй да майго крэсла. «Пакажы мне рукі», сказаў ён. Я расчыніў далоні, і некалькі хвілін ён вывучаў іх.

– Ну што ж, – сказаў ён. – Ты можаш іграць на трубе.

Іншым разам я паступаў у музычную школу роўна праз год, і цяпер ужо я збіраўся стаць гітарыстам. Была ранняя восень, і я памятаю, як мы з мамай ішлі па вуліцы недалёка ад дома, курчыліся ад пранізлівага ветру, і спявалі песню на верш Максіма Багдановіча. Ідэя была ў тым, што менавіта яе мне трэба будзе праспяваць пры паступленні. Месцаў на гітару ў гэтай музычнай школе ўжо не заставалася, і мне трэба было зрабіць моцнае ўражанне. Песня была на беларускай мове, і я спяваў яе адчайна і гучна – гледзячы ў цёмнае восеньскае неба і спрабуючы адшукаць там сляды той самай Венеры.

Праслухоўванне было прызначанае на вечар, і іспыт прымаў цыбаты мужчына, які паўгадзіны спрабаваў пераканаць мяне абраць фартэпіяна, трубу, флейту, гуслі або трамбон. Усё, што заўгодна, толькі не гітару. На гітару не было вольных месцаў, і яны маглі ўзяць толькі дзяцей з вельмі вялікім талентам. «Гітара», сказаў я. Ён зноў паспрабаваў пераканаць мяне, цяпер ужо з мамай, аднак усё было дарэмна. «Толькі гітара», паўтараў я. І тады ён папрасіў мяне праспяваць. На гэты раз памяць ужо не такая велікадушная, і я сапраўды памятаю, як стаяў паміж радамі сталоў і, заплюшчыўшы вочы, на ўсё горла крычаў гэты стары беларускі раманс. Добра гэта было ці невыносна, я не ведаю, але ўрэшце мужчына здаўся і сказаў, што яны прымаюць мяне.

– Шэсць ці сем струн? – спытаў ён напрыканцы.

Я не задумваўся. Арыфметыка была простай: чым больш, тым лепш. Я сказаў, што сем. Ён здзівіўся і папярэдзіў, што чакае мяне ўжо ў панядзелак. Аднак ні ў гэтай школе, ні ў першай я так ніколі і не з'явіўся.