Аповед трынаццаты. Зіма.

Змёрзлыя правады і халодныя пальцы ног. Аднойчы надыходзіць момант, калі яшчэ ранняй восенню ты заўважаеш надыход зімы. Непрыемнае адчуванне, пасля якога не застаецца сумневаў: час рухаецца наперад. Не ты. Цябе адкідае назад. Ты застаешся стаяць. А яна надыходзіць. Зіма. Надыходзіць, а потым цягнецца, пакутліва і прастудна. Яна ўсё ніяк не скончыцца, гэтая зіма, і нават позняй вясной ты з нудой вывуджваеш яе з цёплага паветра і зялёнага лісця. Гэта той самы надлом, пра які пішуцца кнігі і здымаюцца фільмы. І ён зусім не выяўляецца ў драхлай памяці і маршчынах у кутках вуснаў. Проста вецер у кастрычніку пачынае дзьмуць мацней.

Цікава, што да гэтага клятага моманту зіма была яшчэ адным урокам у школьным раскладзе – і далёка не самым горшым. Так, улетку можна быць гуляць у футбол, увесну думаць пра лета, увосень жыць успамінамі пра лета, але ж і ўзімку была ялінка, былі Каляды, быў снег (добры снег, не той, што пачаў падаць пазней), былі доўгія зімовыя канікулы. Я ўспамінаю, напрыклад, як на першым курсе ўніверсітэта чытаў «Мёртвых» Джойса ў цёплым фатэлі свайго пакоя, а на вуліцы было -25. Памятаю, як добра мне было ад усведамлення таго, што зараз зіма, і яна так выдатна кладзецца на апошнія старонкі аповеду.

А яшчэ раней здарыўся той халодны дзень, які ўсё ніяк не выходзіць з маёй галавы.

Сястра прывяла мяне ў дом да сваёй сяброўкі, высокай і хваравіта худой дзяўчыне ў празрыстых акулярах. Гэта быў канец снежня, і на вуліцы мароз пакрысе адшчыкваў ад цябе цэлыя кавалкі валасоў і скуры. У кватэры было ціха, цёпла і цёмна. Сястра размаўляла з сяброўкай, а я гуляў па вялізных пакоях і разглядаў незнаёмыя прадметы. Фатаграфіі, кнігі, статуэткі – памятаю, што ўпершыню ў жыцці мне падалася гэтая надзвычайная магчымасць бесперашкодна хадзіць па чужой хаце. У рэшце рэшт я натрапіў на дзіўны прадмет. Гэта быў мініятурны гульнявы апарат. Слот-машына з рычажком, які мяняў распалажэнне садавіны і лічбаў на трох белых стужках. Рэч зусім невялікая, аднак зробленая так складна і так прывабна, што мне страшна захацелася забраць яе сабе. Праўда, я наўрад ці мог на гэта разлічваць – нават калі б я набраўся смеласці і папрасіў, упэўнены, што ніхто не дазволіў бы мне яе ўзяць. Такім чынам, я сцягнуў з паліцы слот-машыну і апусціў рычаг уніз. Лічбы змяшаліся з садавінай. Чарадзейства. Магія. Потым я паспрабаваў зрабіць гэта зноў, аднак на гэты раз нешта хруснула ўнутры апарата, пасля чаго рычаг павіс як знежывелая рука. Механізм быў зламаны. Злачынна азіраючыся, я схаваў прадмет у нейкай шафе і вярнуўся да сястры і яе сяброўкі.

Потым мы пайшлі гуляць па снежных менскіх вуліцах, каталіся з высокай ледзяной гары (здаецца, гэта быў той знакаміты Курган на Паўднёвым Захадзе) і наогул выдатна бавілі час. А пасля ўжо вярнуліся дадому, каб выпіць гарбаты і развітацца. Мае пальцы ледзь рухаліся, калі я браўся за кубак – аднак гэта якраз не выклікала трывогі. Трывогу выклікаў той факт, што ў нейкі момант сяброўка сястры сказала, што хоча падарыць свайму сябру адну цікавую рэч. Усё адбывалася як у страшным сне: зразумела, слот-машыны не аказалася на ранейшай паліцы, і пачаліся пошукі. «Ты не браў?» спытала мяне сяброўка сястры. Не дачакаўшыся майго бледнага і няўпэўненага «не», яна пачала высоўваць шуфляды, паднімаць кнігі і нават зазіраць пад ложкам – зразумела, цацкі не было. Потым яна яшчэ раз павярнулася да мяне, але ўжо з падазрэннем: «Гэта ты ўзяў?» Я сказаў, што не, але яна не паверыла. Сястры было няёмка, і яна адчайна спрабавала апраўдаць мяне. А ў той момант, калі мы сабраліся ўжо сыходзіць, сяброўка сястры схілілася нада мной (усё ж такі яна была непрыстойна высокай) і сказала: «Я ведаю, што ўзяў ты. Проста скажы, дзе. Ты забраў?»

І мне, вядома, прыйшлося прызнацца. Я думаў, што мяне заб'юць ці прынамсі аддадуць пад суд, аднак гэтага не здарылася. Сястра была здзіўленая, а яе сяброўка з сумам сказала, што Новы год зусім хутка, і давядзецца шукаць новы падарунак. Здаецца, усё абышлося, але мне было вельмі непрыемна, і вельмі сорамна, і хацелася хутчэй вырвацца на вуліцу з цёплай кватэры. Туды, дзе жыла і ледзянела гэтая страшная, бясконцая, але ў нечым выратавальная зіма.

Аповед дванаццаты. Звышнатуральнае.

Я невыразна памятаю яе доўгі белы плашч і яркую хустку, наматаную вакол шыі. Усе мае ўспаміны пра яе звязаны з восенню, з ветраным і золкім кастрычнікам, калі сонца не было і ў любы момант мог пачацца дождж. Вакол бегалі дзеці, калупаліся ў пясочніцах і ўзбіраліся на горкі (горкі я не любіў – і зламаў нагу ў той жа дзень, што ўпершыню скаціўся ўніз). Мне было нецікава з імі, і я сыходзіў у бок і падсаджваўся да яе на лаўку. Я не памятаю яе твару, але мне здаецца, што яна ўсміхалася. Яна была рада, што пачыналася гэтая штодзённая размова. Размова аб звышнатуральным.

Думаю, што уся мая фантазія менавіта адтуль – з гэтых размоваў з ёй, безаблічнай дамай з трывожным голасам, якая распавядала пра дэманаў і злых духаў. Часам я ўздрыгваю, калі думаю пра гэта. Яна была выхавацелькай у дзіцячым садку, а мне было пяць гадоў. Мне было пяць гадоў. Я яшчэ не прачытаў аніводнага аповеду Эдгара По аб прывідах, не паглядзеў ніводнай серыі «Сакрэтных матэрыялаў», і не пачуў усіх тых жудасных гісторый аб галубах апраметнай, якімі палохалі ў школе. Мне было пяць гадоў.

І так, сапраўды – мы размаўлялі. Хаця спачатку распавядала толькі яна. Глядзела на мяне і расказвала, напрыклад, такую гісторыю. Да яе ў госці прыйшла старая сяброўка, стаяла на вуліцы, і бясконца аб нечым распавядала. Крычала. Я не памятаю падрабязнасцяў, але я выразна ўяўляў сабе сяброўку, і той двор, і нават яе голас. Я не ведаў, пра што яна крычала, аднак то быў немы, ашалелы крык, ад якога халадзела ўнутры. «Ад яе крыку», сказала яна і спалохана паглядзела на мяне, «набеглі злыя духі, сарвалі хустку з яе шыі і разарвалі на часткі». Жывёльны жах быў у яе вачах, і я неспакойна ўглядаўся ў іх – і чакаў, што ў любы момант падымецца восеньскі вецер і сарве з яе гэтую стракатую хустку.

Такіх аповедаў было шмат, і ў нейкі момант я перастаў ужо толькі слухаць і пачынаў размаўляць з ёй. Я пачаў расказваць свае гісторыі. Зразумела, нічога падобнага ў маім жыцці не адбывалася, аднак я выдумляў на хаду. Гэтыя гісторыі былі без пачатку і без канца, аднак у іх былі зародкі вар'яцкіх сюжэтаў, зрыўкі дэталяў, выцягнутых з дзіцячай фантазіі. Так, я расказваў пра тое, як сядзеў у садзе, побач з калодзежам, і вакол знікалі прадметы, адзін за адным, варта было толькі адвярнуцца. Нейкія прывіды, што жылі побач. Нейкія жудасныя галасы. Нейкае шыпенне ў кустах. Яна слухала вельмі ўважліва, і пераставала слухаць толькі ў тыя моманты, калі наставаў час вяртацца ўнутр, калі пачынаўся дождж, альбо дзецям надакучвала гуляць на вуліцы.

О, яна верыла. Яна ні на секунду не сумнявалася, што гаворыць праўду. Што такія рэчы сапраўды адбываліся з ёй, са мной, з усімі людзьмі на свеце. Пасля ўсё гэта, вядома, давала аб сабе знаць – напрыклад, калі я баяўся заставацца адзін ці занадта ўважліва ўглядаўся ў цені на сцяне. Аднак больш за ўсё мне запомнілася тое, як яна сустрэлася аднойчы з маёй мамай, і яны загаварылі пра мяне. «Ой ён вельмі добры», казала яна. «Мы з ім размаўляем. Я расказваю яму гісторыі пра сябе – і, ведаеце, ён кажа, што з ім адбываюцца такія ж гісторыі». Мама, зразумела, нічога не ведала. А я стаяў збоку, ціхі хлопчык з маўклівым голасам. Стаяў, слухаў яе голас і адчуваў, што паміж намі была гэтая жудасная негалосная сувязь, якая захоўвалася да таго часу, пакуль доўжылася восень.

Аповед адзінаццаты. Варажба.

Карты былі важнай часткай майго лета. Кожны вечар, пасля вячэры, са стала ў пярэднім пакоі прыбіралася ўсё непатрэбнае (газеты, шклянкі, кнігі), і пачыналася гульня. У самым цэнтры стала ляжала калода карт, старая і крыху патрапаная, а ў куце знаходзіўся лісток паперы, на якім вёўся падлік. Дзядуля сядзеў у адным канцы рынга, бабуля ў іншым. Абодва надзявалі акуляры, закочвалі рукавы і глядзелі на карты з такім сур'ёзным тварам, што я ні на секунду не сумняваўся ў значнасці таго, што адбываецца. Памятаю, што часам мне дазвалялася ўпісваць лічбы і тасаваць калоду, аднак гэта было небяспечна – я меў сумнеўную схільнасць падсуджваць бабулі.

Падчас гульні ніхто не прамаўляў ні слова – хіба што ў спрэчныя моманты чуліся адрывістыя фразы і нацягнутыя інтанацыі. Увесь час, што доўжылася гульня, я не мог адарвацца ад пікавых дам, трэфавых тузоў і складаных камбінацый. І я адчайна заўзеў за бабулю і вельмі хваляваўся, калі яна прайгравала.

Другое з'яўленне карт было звязана з маім сябрам і сярэдзінай лета ў гарачым пакоі яго дома, дзе мы вывучвалі фокусы і спрабавалі ўразіць яго бацькоў. Яны дзівіліся, але хутчэй з ветлівасці. У асноўным жа мы атрымлівалі фразу накшталт гэтай: «Не люблю, калі мяне спрабуюць надурыць». Так што мы паказвалі іх адзін аднаму, гэтыя фокусы, пакуль усё гэта не надакучала. А надакучыла гэта вельмі хутка.

І ўсё ж галоўнае з'яўленне карт адбывалася ў канцы лета, калі святло ў зале гасла, радыё выключалася, і мы рассаджваліся на канапе ў чаканні рытуалу. Хтосьці спрабаваў жартаваць, аднак жарты маркотна ападалі на халодную падлогу. Зусім хутка нам паведамяць лёс на бліжэйшы год, таму смех падаваўся недарэчным і безгустоўным. Усё гэта сапраўды адбывалася ў цемры – са свечкамі, са свістам цвыркуноў у двары і ў бледным адлюстраванні месяца з незавешанага акна. Бабуля садзілася побач з намі і павольна раскладвала карты. Пачыналася варажба.

Я добра памятаю таямнічы прыцемак і бабуліны рукі, якія луналі над картамі. Справа ў тым, што я быў закаханы ў яе рукі. Раніцай, падчас сняданку, я дамагаўся таго, каб мой бутэрброд быў зроблены менавіта бабуляй, а ўначы, у перыяды дзіцячай бессані, я выскокваў з раскладанкі і клаўся побач з ёй. Я шаптаў, што не магу заснуць на падушцы, што мне трэба пакласці галаву на яе руку... І я клаў галаву на яе руку, і імгненна засынаў. Так што я сапраўды памятаю яе рукі, упэўненыя і цёплыя, якія раскладваюць велізарную калоду карт у тым парадку, у якім яны мусілі распавесці аб лепшых сябрах, казённых дамах і важным выбары на нашым шляху.

Бабуля верыла ва ўсё тое, пра што распавядала. Дзядуля з-за дзвярэй пасмейваўся, а яна верыла. І мы таксама верылі, і лавілі кожнае слова, якое яна вымаўляла ў цемры. Паходжанне гэтых словаў было містыкай, і мы не маглі зразумець, як нешта падобнае можна было прачытаць у безаблічных ігральных картах. І ўсё ж яна расказвала, расказвала. Так, я памятаю, як яна папярэдзіла мяне пра школьнага сябра з чорнымі валасамі, які апынецца здраднікам. І я ўскрыкнуў, ашаломлены такім адкрыццём: «Ну так, так, у мяне сапраўды ёсць сябар з чорнымі валасамі!» І цалкам верагодна, што ён неаднаразова аказваўся здраднікам на працягу таго бясконцага школьнага года, які ўжо надыходзіў і змрочна дыхаў нам у спіны. Але гэта не істотна. Гэта дэталі. Важна тое, што там, у тым цёмным пакоі ў канцы лета, з запаленымі свечкамі, прыглушаным радыё і злавеснымі парцалянавымі фігуркамі за шклом буфета, мы няўхільна слухалі бабулю. Мы слухалі сваю будучыню, у якой не было і не магло быць аніякіх сумневаў.

Аповед дзесяты. Гадзіннік.

Гэта быў рытуал, які здзяйсняўся напрыканцы лета, у самых апошніх днях жніўня. Туга перад школай падступала да горла і хацелася схавацца на высокай яблыні і ніколі не вяртацца ў горад. Але вось ужо дзядуля клікае нас траіх у залу, і пачыналаецца гэтая пакутліва-прыемная сцэна, якая мае значэнне для ўсіх удзельнікаў. Хай мы і шэпчам неўпапад: ды не, ну навошта, не варта...

Рытуал заключаўся ў тым, што бабуля рабіла прамову, пасля чаго мы трое атрымлівалі грошы. Цяпер мне вельмі сорамна, але ў тыя часы я адчайна чакаў гэтага моманту. Мусіць, гэта было адзіным, што згладжвала апошнія дні жніўня, калі квіткі на аўтобус былі безнадзейна набытыя, і школьныя калідоры сніліся кожны дзень. Той жудасны вечар у Менску, калі мы ўваходзілі ў маленькую гарадскую кватэру (яна заўсёды здавалася прытворнай і вузкай пасля летніх канікул), і я пачынаў разбіраць рэчы і думаць пра надыходзячы панядзелак... Я ўяўляў, як бабуля зачыняе брамку, як дзядуля выключае тэлевізар, як сабака ляжыць у ног, і слёзы цяклі па маіх шчоках.

Такім чынам, рытуал гэты быў адзінай светлай плямай у апошні дзень перад ад'ездам. І так, сапраўды, я чакаў яго. У той час я нават уявіць не мог, як цяжка было сабраць столькі грошай з дзвюх мізэрных пенсій. І ўсё ж гэта былі вялікія грошы, асабліва для мяне ў мае дзесяць ці адзінаццаць год. Так, я спускаў іх на фішкі і футбольныя плакаты, на бракаваныя петарды і непрацуючыя пэйджары, аднак усё ж гэта былі мае грошы, толькі мае, і хапала іх надоўга. Бацькі, дарэчы, на рытуал не дапушчаліся, паколькі адчайна спрабавалі вярнуць грошы.

У той дзень нас усіх пасадзілі на канапу. Дзядуля ўрачыста паглядзеў на нас. Бабуля рабіла прамову... Яна дзякавала нам за чарговае лета разам – і гэта здавалася крыху дзіўным. Бабуля казала так, нібыта мы рабілі ласку сваім прыездам, хоць насамрэч дваццаць пятае траўня было самым шчаслівым днём у маім жыцці. Ніводзін летні дзень не мог параўнацца з ім. Ніводзін дзень нараджэння. Ніводны Новы год. Тым часам, бабуля скончыла прамову і ўзяла са стала першы канверт. «Табе, Марына, сто рублёў». Сястра пачырванела і прашаптала падзяку. Сто рублёў! У тыя часы гэта было сапраўднае багацце. Далей была стрыечная сястра. «Табе, Оля, сто рублёў». Божа, думаў я, сто рублёў. Гэта ж надзвычайна вялікія грошы. Такім чынам, настала мая чарга. «Табе, Лёша, пяцьдзесят рублёў... і гадзіннік». І бабуля падала мне грошы і гэты вялізны гадзіннік з шырокім карычневым раменьчыкам.

Сказаць, што я быў засмучаны – гэта не сказаць нічога. Я быў разбіты, раздушаны, знішчаны. Гадзіннік гэты, я ведаў, дастаўся дзядулю некалькі месяцаў таму, і быў прымеркаваны да чарговай гадавіны вайны. То быў добры гадзіннік, прыгожы і дарагі, аднак гадзіннік гэты быў гадзіннікам дарослага чалавека, ветэрана вайны, з урачыстым цыферблатам і залатымі стрэлкамі. Я не мог узяць іх у школу ці хаця б на вуліцу, і ўсе наступныя гады ён ляжаў у шуфлядцы майго пісьмовага стала. Спачатку я вымаў яго з кардоннага чахла і з асцярогай надзяваў на тонкую кісць сваёй рукі. Ён выглядаў грувастка і недарэчна. Ён выглядаў так, нібыта ніколі не мог належаць мне. І ён не каштаваў пяцьдзесят рублёў. У такія моманты я ўспамінаў голас бабулі, важны і ўрачысты, і вяртаў гадзіннік у стол.

Я не выкідваў яго. Я выкідваў мільён іншых рэчаў, ад першых вершаў да нязграбных прызнанняў у каханні, аднак я ніколі не чапаў гадзіннік. Мабыць, самым дзіўным у ім было тое, што ён ніколі не спыняўся. Нават калі я даставаў яго праз пяць ці дзесяць гадоў – ён па-ранейшаму ішоў. І перастаў, здаецца, толькі пасля таго, як аднойчы знік з-пад майго стала. Ці не знік, я не ведаю. Магчыма, я проста не здолеў яго больш знайсці.