Аповед трыццаць пяты. Тамара і страх смерці.

У вёсцы, насупраць дома лепшага сябра, стаяў аднапавярховы цагляны будынак. Гэта было месца, дзе спявалі. Дзіўная справа: я не ніколі бачыў, каб у двор хто-небудзь уваходзіў. Роўна як я ніколі не бачыў, каб з яго выходзілі. Цагліна была самая звычайная, белая, з непрыемнымі сінімі ўкрапінамі. Адным з такіх украпін быў крыж. «Сектанты», казаў мой сябар. Я ж думаў пра крывавыя ахвярапрынашэнні. Я думаў пра смерць. Калі ў глыбіні дома чуліся галасы, звонкія, падобныя на яечны воск, мне кожны раз здавалася, што яны спяваюць пра смерць.

Я хацеў бы расказаць пра тое, як аднойчы мы з сябрам праніклі ўнутр і ўбачылі страшны рытуал з немаўлятамі, вогнішчам і старажытнымі танцамі, аднак нічога падобнага не адбылося. Я заўсёды абыходзіў гэты будынак. Мне было страшна ад адной думкі, што я магу апынуцца там, сярод людзей з чорнымі капюшонамі, і роўна гэтае пачуццё з'явілася ў тую ноч, калі я ўпершыню ўбачыў «Дзіця Размары».

У дзяцінстве мне ўвогуле здавалася, што рэлігія патрэбная для таго, каб баяцца смерці. І я баяўся. Напрыклад, тых рытуальных працэсій, што праходзілі па нашай вуліцы кожны раз, калі нехта паміраў. Людзі неслі крыжы і партрэты, безуважліва грала духавая музыка. І кожны раз унутры штосьці адмірала, сэрца пераставала біцца. Мяч застываў у паветры, і на хвіліну ці на дзве ніхто не гуляў у футбол. Аднойчы мне сказалі, што калі паглядзець на твар мёртвага, здарыцца вялікае няшчасце. Магчыма, смерць. Пасля гэтага я пачаў адварочвацца, стараўся не глядзець. І ўсё ж неяк, седзячы на плоце ля нашага дома, я павярнуўся і ўбачыў край белага твару ў адкрытай труне. Я хутчэй заплюшчыў вочы, але было ўжо позна. І потым не адно яшчэ лета, калі здаралася няшчасце, нават самае нязначнае, я кожны раз думаў пра тое, як падчас пахавання не стрымаўся і ўбачыў твар нябожчыка.

Насамрэч, ніхто пры нас не казаў пра смерць. Ніхто, апроч Тамары.

Тамара. Тома. Былая вучаніца маёй бабулі, якая любіла прыходзіць да нас у двор і расказваць гісторыі з жыцця. Гэта было іншае жыццё, дзіўнае і незразумелае мне, аднак я любіў сядзець побач і слухаць. Тамара была высокай жанчынай, з вялізнай капой чорных валасоў, і кожны раз мне здавалася, што валасы ў яе пахнуць макам. Часам яна казала пра рэчы, пра якія мне нельга было слухаць, і часткі незнаёмых фраз былі настолькі незразумелымі, што яны застаюцца ў маёй галаве да гэтага часу. Здаецца, менавіта яна, неўзабаве пасля ганебнага рэферэндуму, сказала нам: чырвонае і зялёнае, якое пачварнае спалучэнне.

Яна любіла бавіць час у нашым доме. Тамара (такое старамоднае імя, такое немагчымае сёння) жыла на іншым канцы вёскі, аднак яна прыходзіла да нас і падоўгу сядзела на верандзе або на зялёнай лаўцы ля ганка. Ёй падабаліся гэтыя размовы з бабуляй, якая была старэйшая за яе на трыццаць гадоў, і размовы гэтыя маглі скончыцца ўжо ў прыцемках.

Менавіта ў прыцемках Тамара загаварыла аднойчы пра смерць. Я вярнуўся пасля футбола і, мокры ад поту і выпалены сонцам, сеў на лаўку. Тамара сядзела паміж кустамі чырвонай парэчкі і размаўляла з дзядулем. Дзядуля сядзеў насупраць і расказваў пра чарговую смерць у вёсцы. Размова зайшла аб царкве, старасці і страху смерці. Словы станавіліся абстрактнымі і складанымі, і з кожнай фразай мне ўсё больш хацелася спаць. Аднак аднойчы Тамара сказала: «Ісакавіч, а я зразумела пра смерць. Я зразумела, напэўна, чаму людзі ў вашым узросце перастаюць баяцца смерці». Памятаю, як напружана я глядзеў у яе твар, у чорныя вочы і ў нябачныя маршчыны. «Уся справа ў тым, што з цягам часу ты перажываеш столькі смерцяў і хвароб, што ўласная смерць перастае здавацца такой ужо падзеяй. Я маю рацыю?»

Тамара склала рукі на грудзях і нахілілася да дзядулі. Дзядуля кіўнуў, глыбока і з нейкім непераадольным цяжарам.

Аповед трыццаць чацвёрты. Біблія.

У 90-я гады нам увесь час спрабавалі прадаць рэлігію. У актавых залах выступалі «Сведкі Іеговы», у пераходах суровыя людзі ў змрочных паліто спрабавалі ўручыць літаратуру з крыжамі на вокладцы, у трамваі дама ў белай адзежы распавядала пра Біблію, у кінатэатрах паказвалі фільмы пра Ісуса, а на аўтобусных прыпынках тлустая жанчына спявала рэлігійныя песні. Жанчыну гэтую я баяўся – баяўся яе адвечнай хусткі і яе звонкага голасу, ад якога рабілася не па сабе. Часта я чуў яе песні з самай раніцы, калі чакаў школьны аўтобус і спрабаваў прачнуцца ад кароткай ночы. Голас выклікаў у мяне страх, нейкае фізіялагічнае адчуванне жаху, і я гатовы быў заскочыць у любы тралейбус. Нават у той, што ішоў у супрацьлеглы бок.

Памятаю, што аднойчы я апынуўся ў школе, у якой на той момант працавала маці. Мне было дзевяць гадоў, і мама вырашыла, што пакуль яна на занятках, я магу пасядзець у актавай залі на якой-небудзь лекцыі. А аднойчы, калі я апынуўся на занятку мамы (як правіла, яна саджала мяне за свой стол), я загуляўся з яе чарнільнай ручкай, і дзяўчына, што сядзела за першай партай, падняла руку і сказала: «Паглядзіце, што зрабіў ваш сын!» І чамусьці толькі ў той момант я заўважыў, што ўвесь стол быў афарбаваны ў цёмна-фіялетавы колер. Чарнілы выцеклі і зафарбавалі часопіс, сшыткі і мае далоні.

Лекцыя, тым часам, была пра рэлігію. Актавая зала была набітая настаўнікамі і школьнікамі. Людзі, што стаялі на сцэне, расказвалі пра Біблію, аднак я сумаваў і нічога не разумеў з таго, пра што яны распавядалі. Потым яны спусціліся ў залу і расставілі на падлозе вялізныя кардонныя каробкі. Яны былі набіты кнігамі, і не было ніякіх сумневаў у тым, што гэта былі за кнігі.

Чалавек з рэлігійнай арганізацыі (мяркую, гэта былі тыя самыя «Сведкі Іеговы») звярнуўся да ўсёй залы з пытаннямі, звязанымі з біблейскімі запаведзямі. Памятаю, што ў нейкі момант ён сказаў: «Узніміце рукі ўсе тыя, хто заўсёды кажа праўду. Хто ніколі не хлусіць». Зразумела, я адразу ж падняў руку. Такіх нас было не надта шмат, і ў нейкі момант я спалохаўся, што мяне заўважаць і спытаюць, як мне ўдаецца жыць настолькі сумленна. Але абышлося.

А потым чалавек дастаў кнігу з каробкі і паказаў яе нам. Гэта была Біблія. Але якая. Яркая, глянцавая вокладка фіялетавага колеру – у тыя часы гэтая кніга была сапраўднай з'явай. У нас яна стаяла на кніжнай паліцы ў дзіцячым пакоі. За месяц ці два да гэтага сястра прынесла яе са школы, і некалькі нядзель запар я з задавальненнем прагортваў гісторыі з Новага Запавету, пераказаныя ў выглядзе коміксу. І вось зараз чалавек у чорным стаяў каля сцэны і казаў, што будзе раздаваць кнігі ўсім, хто прыйшоў у залу. Аднак яго непакоіла тое, што людзей у актавай зале было зашмат, і кніг магло не хапіць. У сэрцы маім пахаладзела: я страшэнна хацеў займець гэтую кнігу.

«Давайце зробім так», сказаў чалавек, чарговы раз абводзячы позіркам залу. «Я ведаю, што ў некаторых з вас дома ўжо ёсць такая кніга. Таму я вельмі прашу. Тыя, у каго яна ёсць, у брата ці ў сястры, падніміце руку». Было некалькі чалавек, якія паднялі рукі, аднак я нават не думаў гэтага рабіць... І вось яны ўжо пачалі раздаваць тыя біблейскія коміксы, а я сядзеў і чакаў сваёй чаргі. Памятаю, як хлопец з пустым стосам фіялетавых кніг наблізіўся да месца, дзе я сядзеў, і я ўсхвалявана працягнуў руку. Аднак перш, чым аддаць мне кнігу, ён усё ж запытаў: «Дакладна няма такой кнігі дома?» Я ўпэўнена пакруціў галавой: «Не». І ў той вечар у нас дома аказалася другая Біблія.

Аповед трыццаць трэці. Квэст.

Памятаю, што апоўдні мяне прывезлі ў сельскую мясцовасць па-за межамі Ньюкасла. Вузкія ангельскія дарогі, на якіх нельга размінуцца, не заехаўшы адным колам на абочыну. Шырокія зялёныя палі, дзе ў траве ляжаць спакойныя ангельскія каровы. Яны ляжаць там не проста так – яны нібыты ўкручаны ў зямлю, іх нябачныя ногі ідуць глыбока ў глебу. Менавіта тут, у летні дзень маіх першых ангельскіх канікул, я і здзейсніў гэты невытлумачальны ўчынак. Учынак, які затрымаўся ў маёй памяці нібы тая костка, якую нельга ні выплюнуць, ні праглынуць.

Дзяцей было шмат, і да гэтага часу я не ведаю, што гэта было. Дарослыя з Тайнсайда арганізавалі імпрэзу з брытанскім сцягам, гульнямі і ежай. На мне была чорна-белая майка The Who вялізных памераў, набытая раніцай, і ў той дзень я быў па-сапраўднаму шчаслівы. Усё пачалося з футбола, аднак з усяго матчу я памятаю толькі таго ангельскага хлопца з рудымі валасамі, што ўвесь час спрабаваў адабраць у мяне мяч і адчайна крычаў "Fuck!" А затым пачаўся квэст, сутнасцю якога было дабрацца з адной часткі вёскі ў іншую пры дапамозе падказак, размешчаных на слупах, у траве і ў расколінах плота.

Дзяцей падзялілі на дзве каманды, і мы пачалі пошук малюсенькіх лісткоў белай паперы, дзе пры дапамозе рэбусаў і загадак тлумачылася, у які бок неабходна ісці за наступнай падказкай. Каманды пачыналі з розных бакоў вёскі, аднак падказкі ў нас былі аднолькавыя, і фінішная прамая таксама была адна на дваіх. Гульня была знясільваючай і складанай, і сонца парыла ўсё мацней. Памятаю, што ў нейкі момант мы дашлі да драўлянага плота на краі нейкага поля, і хтосьці з нас адшукаў падказку. Прачытаўшы загадку, мы зразумелі, што трэба звярнуць на поўнач. Менавіта ў гэты момант я чамусьці падумаў, што нічога на свеце не хачу так моцна, як перамагчы ў гэтай гульні. 

Іншымі словамі, я прапанаваў адарваць частку падказкі – тую частку, якая казала пра поўнач. Так і зрабілі. Цынічна паціраючы рукі, мы змянілі падказку і адправіліся на поўнач вёскі. Далей усё было проста, і я памятаю, што мы без праблем адшукалі астатнія загадкі і дабраліся да нейкага шатра, які і быў фінішам нашага квэста.

Там, у цяні, мы селі на драўляныя шэзлонгі і халодным ліманадам адсвяткавалі перамогу. Зразумела, у нейкі момант дарослыя пачалі перажываць: другой каманды ўсё не было. Наша захапленне пакрысе растваралася ў шыпучым ліманадзе, і мы асцярожна пераглядаліся. Мы спрабавалі схаваць нездаровае ўзбуджэнне, якое ўсё больш нагадвала пачуццё віны за тое, што адбываецца. У нейкі момант частка дарослых вырашыла пайсці шукаць другую каманду, і праз гадзіну ці дзве, незадаволеныя і злыя, удзельнікі другой каманды ўвайшлі ў шацёр і цяжка ўпалі ў шэзлонгі. Яны хацелі есці, іх мучыла смага – але больш за ўсё ім хацелася забіць нас. Па-першае, мы выйгралі. Па-другое, яны так і не дабраліся да фінішу самастойна. І вось аднойчы нехта выказаў меркаванне, што падказку змянілі. Усе паглядзелі ў наш бок, але мы маўчалі. І больш за ўсіх, зразумела, маўчаў я.

Я спадзяваўся, што ніхто не выдасць мяне –мяне і маю ідэю. Ніхто і не выдаў, і таму абвінавачанне спынілася на стадыі крыўды. Памятаю, што ўжо пачынаўся змрок, калі мы з'яжджалі з вёскі. Вузкая дарога пятляла з боку ў бок, і кароў больш не было. Я думаў пра сённяшні дзень. Я ніяк не мог зразумець, навошта зрабіў тое, што зрабіў. Дзіўная рэч: у мяне не было пачуцця сораму. Аднак было відавочнае адчуванне, што ў гэтай перамозе таксама не было ніякага сэнсу.

Аповед трыццаць другі. Гульні.

Гульні, у якія мы гулялі, былі крыху дзіўнымі. Магчыма, прычына ў тым, што ў дзяцінстве я так ніколі і не атрымаў таго, пра што марыў: электрычны цягнік са свістком, які ездзіць па круглай чыгунцы і выпускае бледныя аблокі пары. Магчыма, калі б у мяне быў гэты цягнік, мы не выдумлялі б гэтых вар'яцкіх гульняў, пра якія бацькі, вядома, нічога не ведалі.

У адным з дзіцячых садоў Менска, дзе я правёў год ці два, была даволі вялікая пляцоўка, абгароджаная сеткаватым жалезным плотам. Уздоўж плота цягнулася вытаптаная сцяжынка, якая сыходзіла ў мясцовую прадуктовую краму. Кожную раніцу па гэтай сцяжынцы ішлі жанчыны сталага ўзросту з пакетамі і торбамі, і аднойчы мне ў галаву прыйшла ідэя. Я падгаварыў двух дзяцей з маёй групы, дзяўчынку і хлопчыка, і мы выстраіліся ўздоўж плота. Так мы глядзелі на ўсіх тых бабулек, што вярталіся з магазіна з прадуктамі. 

Ідэя была простай, бессэнсоўнай і (як мне здавалася) зусім геніяльнай. Кожны раз, калі якая-небудзь жанчына выходзіла на сцяжынку ўздоўж плота, мы адчайна хапаліся рукамі за жалезную агароджу і крычалі: «Дайце нам хлеба, мы вельмі галодныя! Дайце нам хлеба!» Зразумела, ніякага голаду мы не адчувалі, аднак мэта гульні заключалася менавіта ў тым, каб атрымаць хлеб. «Калі ласка, дайце нам хлеба!» крычалі мы, і бабулі застывалі на месцы. Ніхто не праходзіў міма. Думаю, некаторыя з іх разумелі, што іх разыгрываюць, аднак такіх была меншасць. У асноўным жа яны спыняліся і размаўлялі з намі. «Які жах! Няўжо вас тут не кормяць?» пыталі яны, і мы адмоўна ківалі галавой і працягвалі ўмольваць выратаваць нас. Я добра памятаю тую бабулю, што раскрыла сваю торбу, дастала хлеб і спрабавала перадаць яго нам. Аднак жалезныя пруты плота былі непераадольнай перашкодай.

Гульня гэтая працягвалася некалькі дзён – пакуль выхавальнікі не ўбачылі нас ці пакуль адна з найбольш чуллівых бабуль не прыйшла да дырэктара дзіцячага сада і не сказала, што неабходна перастаць марыць дзяцей голадам.

Адна з любімых гульняў у вёсцы называлася «Пераслед», і прыдумаў яе не я. Здаецца, прыдумала яе дзяўчынка па імені Гражына, што жыла непадалёк ад нашага дома. Сутнасць гульні заключалася ў тым, што мы сядзелі на лаўцы каля плота і глядзелі на людзей, якія праходзілі міма. У нейкі момант адзін з нас паднімаўся і пачынаў пераследваць чалавека, які па той ці іншай прычыне падаваўся нам цікавым. Пераслед працягваўся да канца вуліцы, і сутнасць гульні была ў тым, каб скапіраваць чалавека найбольш дакладна (хаду, выправу, рукі) і пры гэтым не выдаць сябе. Для гэтага мы захоўвалі дыстанцыю ў два ці тры метры і спрабавалі не рабіць шуму і трапляць дакладна ў крок кліента.

Мы часта цярпелі няўдачу, і ўсё гэта вылівалася ў сцэны няёмкасці і сораму, аднак часам нам удавалася пратрымацца да самага канца вуліцы. І ўсё ж лепш за ўсё гэта атрымлівалася ў Гражыны. Памятаю, як яна пераследвала жанчыну, якая зняла з ног летнія туфлі, узяла іх у руку і пабегла наперад басанож па гарачым асфальце. Гражына зняла свае басаножкі і пабегла за ёй. Гэта было цудоўна, і я да гэтага часу бачу ўсё гэта ў падрабязнасцях. Яна дабегла да канца вуліцы і засталася незаўважанай. Мы захоплена крычалі ёй з лаўкі ля нашага дома, і, здавалася, чарговы гарачы поўдзень быў пражыты не дарма.

З бясконцых хатніх гульняў я больш за ўсё памятаю тую, што была звязана з дыскавым тэлефонам белага колеру і чэзлай зялёнай кнігай з тэлефоннымі нумарамі ўсіх дамоў вёскі. Мы тэлефанавалі і нешта казалі, пра нешта пыталіся. Для нас гэта была гульня. Прычым у гульні не было мэты – увесь сэнс быў у самім працэсе. Мы тэлефанавалі на незнаёмыя нумары і часам шматзначна маўчалі ў трубку. Рэакцыя людзей была рознай. Нехта кідаў трубку, а нехта пачынаў размаўляць.

Аднак, як аказалася, у гэтую гульню гулялі не мы адны. Аднойчы дзядуля паклікаў мяне да тэлефона, і дрыготкай рукой я ўзяў трубку і пачуў голас незнаёмай дзяўчыны. Яна сказала, што я ёй падабаюся, і яны з сяброўкамі хочуць прызначыць мне спатканне. Гэта гульня была куды больш сур'ёзная за нашу: яна ведала маё імя і нумар дома, у якім я жыў. І вось я стаяў ля стала ў пярэднім пакоі, чырванеў і зусім сур'ёзна гаварыў з ёй. Адказваў на мільён пытанняў, якія яна задавала; пра тое, колькі мне гадоў, і ці падабаецца яна мне. Дзядуля з цікавасцю разглядаў мяне, і ў нейкі момант сястра здзекліва ўсміхнулася. А мне нават у галаву не прыходзіла тое, што я магу проста пакласці слухаўку і скончыць гэтую гульню.