У вёсцы, насупраць дома лепшага сябра, стаяў аднапавярховы цагляны будынак. Гэта было месца, дзе спявалі. Дзіўная справа: я не ніколі бачыў, каб у двор хто-небудзь уваходзіў. Роўна як я ніколі не бачыў, каб з яго выходзілі. Цагліна была самая звычайная, белая, з непрыемнымі сінімі ўкрапінамі. Адным з такіх украпін быў крыж. «Сектанты», казаў мой сябар. Я ж думаў пра крывавыя ахвярапрынашэнні. Я думаў пра смерць. Калі ў глыбіні дома чуліся галасы, звонкія, падобныя на яечны воск, мне кожны раз здавалася, што яны спяваюць пра смерць.
Я хацеў бы расказаць пра тое, як аднойчы мы з сябрам праніклі ўнутр і ўбачылі страшны рытуал з немаўлятамі, вогнішчам і старажытнымі танцамі, аднак нічога падобнага не адбылося. Я заўсёды абыходзіў гэты будынак. Мне было страшна ад адной думкі, што я магу апынуцца там, сярод людзей з чорнымі капюшонамі, і роўна гэтае пачуццё з'явілася ў тую ноч, калі я ўпершыню ўбачыў «Дзіця Размары».
У дзяцінстве мне ўвогуле здавалася, што рэлігія патрэбная для таго, каб баяцца смерці. І я баяўся. Напрыклад, тых рытуальных працэсій, што праходзілі па нашай вуліцы кожны раз, калі нехта паміраў. Людзі неслі крыжы і партрэты, безуважліва грала духавая музыка. І кожны раз унутры штосьці адмірала, сэрца пераставала біцца. Мяч застываў у паветры, і на хвіліну ці на дзве ніхто не гуляў у футбол. Аднойчы мне сказалі, што калі паглядзець на твар мёртвага, здарыцца вялікае няшчасце. Магчыма, смерць. Пасля гэтага я пачаў адварочвацца, стараўся не глядзець. І ўсё ж неяк, седзячы на плоце ля нашага дома, я павярнуўся і ўбачыў край белага твару ў адкрытай труне. Я хутчэй заплюшчыў вочы, але было ўжо позна. І потым не адно яшчэ лета, калі здаралася няшчасце, нават самае нязначнае, я кожны раз думаў пра тое, як падчас пахавання не стрымаўся і ўбачыў твар нябожчыка.
Насамрэч, ніхто пры нас не казаў пра смерць. Ніхто, апроч Тамары.
Тамара. Тома. Былая вучаніца маёй бабулі, якая любіла прыходзіць да нас у двор і расказваць гісторыі з жыцця. Гэта было іншае жыццё, дзіўнае і незразумелае мне, аднак я любіў сядзець побач і слухаць. Тамара была высокай жанчынай, з вялізнай капой чорных валасоў, і кожны раз мне здавалася, што валасы ў яе пахнуць макам. Часам яна казала пра рэчы, пра якія мне нельга было слухаць, і часткі незнаёмых фраз былі настолькі незразумелымі, што яны застаюцца ў маёй галаве да гэтага часу. Здаецца, менавіта яна, неўзабаве пасля ганебнага рэферэндуму, сказала нам: чырвонае і зялёнае, якое пачварнае спалучэнне.
Яна любіла бавіць час у нашым доме. Тамара (такое старамоднае імя, такое немагчымае сёння) жыла на іншым канцы вёскі, аднак яна прыходзіла да нас і падоўгу сядзела на верандзе або на зялёнай лаўцы ля ганка. Ёй падабаліся гэтыя размовы з бабуляй, якая была старэйшая за яе на трыццаць гадоў, і размовы гэтыя маглі скончыцца ўжо ў прыцемках.
Менавіта ў прыцемках Тамара загаварыла аднойчы пра смерць. Я вярнуўся пасля футбола і, мокры ад поту і выпалены сонцам, сеў на лаўку. Тамара сядзела паміж кустамі чырвонай парэчкі і размаўляла з дзядулем. Дзядуля сядзеў насупраць і расказваў пра чарговую смерць у вёсцы. Размова зайшла аб царкве, старасці і страху смерці. Словы станавіліся абстрактнымі і складанымі, і з кожнай фразай мне ўсё больш хацелася спаць. Аднак аднойчы Тамара сказала: «Ісакавіч, а я зразумела пра смерць. Я зразумела, напэўна, чаму людзі ў вашым узросце перастаюць баяцца смерці». Памятаю, як напружана я глядзеў у яе твар, у чорныя вочы і ў нябачныя маршчыны. «Уся справа ў тым, што з цягам часу ты перажываеш столькі смерцяў і хвароб, што ўласная смерць перастае здавацца такой ужо падзеяй. Я маю рацыю?»
Тамара склала рукі на грудзях і нахілілася да дзядулі. Дзядуля кіўнуў, глыбока і з нейкім непераадольным цяжарам.
