Аповед сорак чацвёрты. Прычоска.

У сярэдзіне дзевяностых у мяне дома захоўваўся футбольны часопіс, чорна-белы, у хісткай вокладцы. У часопісе былі фатаграфіі лепшых футбалістаў свету, інтэрв'ю і нават прыкладныя склады каманд. Я любіў гэты часопіс і гартаў яго кожны раз, калі заставаўся дома – у кладоўцы, на верандзе і нават лежачы ў ложку. Гэты часопіс быў сведкам самых шчаслівых момантаў майго дзяцінства. Аднак не толькі іх.

Усё дзяцінства я баяўся цырульнікаў. Я не баяўся іх нажніц – я баяўся таго, што яны могуць зрабіць імі. Асабліва страшна мне было ў вясковай цырульні, дзе працавалі ўсе гэтыя шэрыя дамы ў сініх фартухах, якіх звалі Тома або Зіна, якія бясконца слухалі радыё і абмяркоўвалі тое, што ў будучыні ў свеце застанецца толькі тры краіны – Індыя, Кітай і Расея. Я панічна баяўся гэтых жанчын і ішоў у цырульню (яна размяшчалася на першым паверсе мясцовага Дома побыту, непадалёк ад помніка Леніну) з адчуваннем непазбежнага правалу.

Справа ў тым, што я не любіў ніводную са сваіх стрыжак. Нават у Менску, нават калі валасы мне зрэзала дама без сіняга фартуха, дама з англамоўнай музыкай на касеце, дама, якая любіла расказваць пра лепшую пару года для наведвання Венецыі. Кожная з іх лічыла сваім абавязкам збудаваць загадкавую канструкцыю на маёй галаве. Кожная даймала мяне сваёй фантазіяй і сваімі мудрагелістымі ўяўленнямі аб прыгажосці і стылі. У мяне ніколі не было звычайнай прычоскі, той, якая мела назву, і таму кожная з гэтых дам была ўпэўнена, што можа рабіць з маёй галавой усё, што захоча.

Аднак на гэты раз, у вёсцы, усё павінна было памяняцца. Я разгарнуў свой чорна-белы часопіс, прагартаў да зборнай Нямеччыны і прыгледзеўся да фатаграфіі Олівера Бірхафа. Мне падабаўся Олівер Бірхаф, аднак справа была нават не ў тым, як добра ён гуляў. У тую раніцу мела значэнне толькі адно: яго прычоска. Я хацеў менавіта такую. Такую, як на хісткай фатаграфіі з футбольнага часопіса.

Такім чынам, я ўзяў з сабой той часопіс і пайшоў у бок Дома побыту і помніка Леніну. Памятаю, што прыйшлося адседзець некалькі хвілін у чарзе (у вёсцы стрыглі хутка, не даўжэй за пятнаццаць хвілін), на працягу якіх мой трывожны палец быў закладзены на той самай старонцы са зборнай Нямеччыны. Але вось нарэшце Тома ці Зіна адпусціла буйнога лысага мужчыну і паглядзела на мяне. «Ну, сядай!» 

Насамрэч, у вёсцы рэдка пыталіся, якую прычоску ты хочаш. Гэта была лішняя інфармацыя, якая наўрад ці магла на нешта паўплываць. І ўсё ж яна пазнала мяне, пазнала «хлопчыка з горада», убачыла складаную прычоску на маёй галаве і чакальна паглядзела на маё адлюстраванне ў люстэрку. Я нарэшце адклеіў палец ад старонкі часопіса і паказаў ёй фатаграфію Олівера Бірхафа. «Я... хачу, каб вы мяне пастрыглі вось так». Павісла паўза. Цяжка сказаць, што пранеслася ў яе галаве ў той момант, аднак калі яна нарэшце прыйшла ў сябе, то з выклікам засмяялася ў мой твар. «Ой ну вы бачылі?! Фатаграфія. Гэта ты можаш да Вікі, што працуе ў кінатэатры, прыйсці з фатаграфіяй, яна цябе пастрыжа. А тут ужо як атрымаецца». І ў гэты момант яна ўзяла нажніцы, і праз пятнаццаць хвілін я быў ужо ў помніка Леніну. Успамінаў сваё адлюстраванне ў люстэрку і горка плакаў.

Памятаю, што праплакаў я ўвесь шлях дадому.

Аповед сорак трэці. Бародаўка.

Яна прыходзіла да нас раз у паўгода і кожны раз казала адно і тое ж: «Які прыгожы хлопчык». Яшчэ з парога, яшчэ не ўбачыўшы мяне, яна казала, што калі б я быў маладзейшы гадоў на дваццаць ці трыццаць, яна абавязкова б закахалася. Я чырванеў, хаваўся за дзвярыма ці ўцякаў у іншы пакой. А яна ўсё паўтарала: якая прычоска, які авал твару. Я не мог зразумець: няўжо яна гаворыць праўду?

А аднойчы я прачнуўся раніцай і зразумеў, што ператварыўся ў жудаснае насекомае... Але ж не. Насамрэч, усё было не так. Я прачнуўся раніцай і ўбачыў, што на мезеным пальцы правай рукі ўскочыла вялізная бародаўка. Прычым ускочыла неяк адразу, не даўшы апамятацца. Яна не расла, пакутліва і балюча, увесь папярэдні тыдзень. Яна з'явілася адразу, адной раніцай, неяк раптоўна. Так, што я баяўся нават зірнуць на яе. Памятаю, як я зачапіў ёй матавую шурпатасць шпалер, і яна ўшчыкнула болем і пачала сыходзіць крывёй. Які жахлівы, які неабавязковы пачатак дня.

«Які прыгожы хлопчык!» сказала яна і на гэты раз, і я сарамліва схаваў руку за спіну. Ідэя таго, што яна магла ўбачыць мезенец правай рукі і больш ужо ніколі не закахацца ў мяне ў сваім далёкім мінулым, падалася невыноснай. І ўсё ж яна ўбачыла. «Пакажы», сказала яна, і я асцярожна і ў нейкай бясконца запаволенай здымцы працягнуў сваю правую руку. Яна паглядзела на бародаўку і ўсміхнулася. «Так, зразумела», сказала яна. «У наступны раз».

Наступны раз здарыўся даволі хутка – здаецца, гэта быў дзень нараджэння. У нейкі момант яна ўстала з-за стала і папрасіла мяне прайсці з ёй у мой пакой. Я паглядзеў на маму і на іншых гасцей, аднак ніхто не азваўся голасам ці хаця б позіркам. Усе былі ахоплены размовамі, смехам і мясам па-французску. Я, зразумела, ніколькі не сумняваўся, што мне трэба ісці за ёй – у іншы канец кватэры, за зачыненыя дзверы, у мой пакой. Тут, у цьмяным святле пачатку кастрычніка, яна ўключыла настольную лямпу і пасадзіла мяне побач з сабой. Памятаю, што ў яе далоні быў урывак шпагату, які чамусьці моцна спалохаў мяне. «Цяпер», прашаптала яна, «я хачу, каб ты даў мне сваю правую руку».

Яна паклала маю руку на свае калені і завязала вузел на шпагаце. Я глядзеў на сваю далонь і спрабаваў не дыхаць – толькі адчуваць яе пах. Новы, незнаёмы пах іншага чалавека. Затым яна паглядзела на маю бародаўку і паднесла вузел шпагату да мезенца. Потым пачала прамаўляць нейкія словы, і я не мог нават уявіць сабе, што яны значылі. Размова з д'яблам? Ведзьмін загавор? Малітва? Я слухаў яе грудны шэпт у цёмным, бясшумным пакоі і са здзіўленнем разумеў, што мне зусім не было страшна.

А потым яна ўключыла святло і ўсё прапала. Голас, шпагат, пах іншага чалавека. Усё сцерлася ў памяці – нават бародаўка сціснулася і пачала цьмянець. Мы вярнуліся да стала і селі на свае ранейшыя месцы. Размовы і смех вакол працягваліся, і мяса па-французску па-ранейшаму стаяла на стале.

Аповед сорак другі. Ведзьмы і дыяфільмы.

Дзверы былі белымі і старамоднымі. У іх не было прарэзаў са шклом, у іх наогул не было нічога, акрамя ледзь прыкметных падцёкаў фарбы, якія я любіў мацаваць пальцамі і здзіраць, як засохлыя раны. Дзверы вялі ў дзіцячы пакой і амаль ніколі не зачыняліся – нават позна ўвечары, перад сном, маці пакідала доўгую вузкую палоску святла. Здаецца, я памятаю яе адчыненай толькі ў тыя рэдкія, але шчаслівыя моманты, калі з шафы даставалася велізарная кардонная каробка з дыяфільмамі. Гэта адбывалася прыкладна а дзевятай гадзіне вечара, пасля вячэры і пасля зробленых урокаў.

Рытуал пачынаўся з таго, што перад зачыненымі дзвярыма ставіўся зэдлік з серабрыстым праектарам. Перад зэдлікам выстройваліся нізкія крэслы, абабітыя мяккай тканінай, на якіх мы заставаліся сядзець наступныя паўгадзіны. Мама ўладкоўвалася перад намі, і мы пачыналі выбіраць дыяфільмы. Каробка тая была да краёў набіта рознакаляровымі бочачкамі са згорнутай плёнкай, і ў кожнай была казка, гісторыя, мультфільм. У кожнай была замочная шчыліна ў іншы свет, і ад прадчування можна было страціць розум.

Памятаю, што амаль заўсёды я спрабаваў абраць «Ну, пачакай!», аднак у каробцы не было дыяфільма, якога я не любіў. Калі плёнка была абрана, мама ўстаўляла яе ў пярэднюю частку праектара. Памятаю, што кожны раз гэта здавалася мне нечым накшталт цуду, і я глядзеў на маміны рукі ў поўным захапленні. І вось святло ў пярэднім пакоі выключалася, і на дзвярах загараўся яркі квадрат экрана. Тая самая замочная шчыліна з цёплым святлом праектара. Мама пачынала круціць колца, і на экране праступалі першыя выявы. Усё нямала ўнутры ад карцінак і слоў, што апускаліся на дзверы. Праектар пакрысе награваўся і пачынаў выдаваць гарачы пах плёнкі. На ўвесь час паказу, да самога слова «канец» (слова, якога я так баяўся), звычайны свет пераставаў мець значэнне ці ўвогуле існаваць.

А аднойчы мама дастала бочачку, пра якую мы нічога не ведалі. Плёнка была самай звычайнай, але калі на дзвярах з'явіліся словы «Вельмі страшная казка», усё напружылася ўнутры, і цемра і цішыня вакол набылі свой асаблівы голас і праніклі ў маё ўяўленне. На экране затрымцелі карцінкі з ведзьмамі (але толькі не казачнымі, а сапраўднымі) і перапалоханымі людзьмі, якія жылі ў лесе. Як заўсёды, унізе карцінак быў тэкст, і мама чытала яго з нервам і напругай, ад якіх халадзела ў сэрцы. У казцы былі заклінанні і таямніцы, якія доўга яшчэ пасля таго вечара сніліся мне па начах.

Праз шмат гадоў я куплю дакладна такі ж праектар, і на столі зусім іншай кватэры пачнуць праступаць напаўзнаёмыя кадры старых дыяфільмаў. Я нават з'езджу дадому і знайду тую самую кардонную каробку з сотняй рознакаляровых бочачак. Аднак там, сярод ваўкоў, зайцоў і сіндбадаў-мараходаў, не знойдзецца самай страшнай казкі. Так, што я пачну думаць, што гэтую казку прыдумаў я сам, і мама не чытала яе з той нервовай напругай, якая так моцна ўразіла мяне ў дзяцінстве.

Аповед сорак першы. Слуцк.

Па дарозе ў Менск аўтобус праязджаў некалькі гарадоў, аднак нідзе не спыняўся. Адзіным прыпынкам быў горад Слуцк – горад, які ўжо тады здаваўся мне самым змрочным горадам у свеце. Мне здавалася, што гэты горад быў пазбаўлены ўсялякай надзеі. У ім нічога не адбывалася, у ім нічога не магло адбыцца. У замаруджаным акне я бачыў тужліва чыстыя вуліцы і сутулыя сілуэты людзей, якія асуджана ішлі наперад, і я марыў праехаць усё гэта як мага хутчэй. Аднак мы заязджалі ў сумны асфальт аўтобуснага вакзала, і кіроўца крычаў на ўвесь салон: стаім сорак хвілін. Сорак хвілін! Гэта быў сапраўдны вырак.

Сорак хвілін цягнуліся гадзіны і нават тыдні. Напрыканцы гэтага тэрміну мне здавалася, што я пастарэў і ператварыўся ў іншага чалавека. Побач са мной варушыліся іншыя пасажыры, шамацелі пакетамі з астылай ежай, выходзілі паліць або абыякава ўпісвалі словы ў газетныя крыжаванкі. Гэта былі беспрасветныя дзевяностыя, змрочныя і старамодныя. Тэлефонаў яшчэ не было, і людзі шукалі іншыя спосабы заняць сябе. Нехта прапаноўваў выйсці на вуліцу і пагуляць па вакзале, аднак я заставаўся сядзець і глядзець праз брудную шыбу. Часам хто-небудзь купляў марожанае ці кекс з разынкамі, і гэта крыху разбаўляла нуду нерухомага акна.

Аднак потым уваходзіла яна. На самой справе, я ніколі не чакаў яе. Больш за тое, яна выклікала жах у кожнай клетцы майго цела. Я баяўся яе паху, гэтых бязладных валасоў, гэтага звонкага дзіцячага голасу. Здаецца, ёй было гадоў семдзесят. Памятаю, што нават улетку яна ўваходзіла ў гарачы салон аўтобуса ў доўгім чорным паліто. Яна чакала моманту, калі вадзіцель пойдзе ў дыспетчарскую ці прывакзальную краму, і заходзіла ў аўтобус. Тады ўсе імгненна засыпалі, адварочваліся да шыбы або ўпісвалі неіснуючае слова ў неіснуючыя клеткі крыжаванкі. Гэта была вусцішная чорная магія, і жанчына здавалася казачнай ведзьмай.

Яна спявала жудасныя песні і ўвесь час нешта распавядала. Я часта не мог разабраць словаў – але не таму, што яна дрэнна іх прамаўляла, а хутчэй таму, што я спрабаваў не чуць. На яе плячах вісела чорная торба, набітая старымі дзіцячымі кнігамі. Кнігі гэтыя ніхто не купляў, і ўвесь час я ўяўляў сабе, што кожная старонка была насычана пахам слуцкага вакзала, на якім яна спала. Усё гэта выклікала смуту, страх, невытлумачальны сорам. Яна праходзіла да канца салона і павольна, марудна вярталася да выхаду. Часам кіроўца вяртаўся раней і выганяў яе на вуліцу, а часам хто-небудзь з пасажыраў не вытрымліваў нервовай напругі і прасіў яе сысці хутчэй.

На зваротным шляху яна маўчала – кожны раз, акрамя аднаго. Менавіта той выпадак я запомніў больш за ўсё. Быў змрочны пачатак лістапада, і мы вярталіся з восеньскіх канікул. Як заўсёды, яна зайшла ў салон аўтобуса, і я затаіў дыханне. Яна прайшла ў адзін бок і цяпер ужо павольна вярталася назад. Толькі на гэты раз яна пачала чытаць верш. Раптам яе голас загучаў ясна і лёгка – я разумеў кожнае слова, і кожнае слова ўдаралася аб сценкі страўніка і заставалася ў маёй свядомасці. Напэўна, гэта быў самы звычайны верш, штосьці пра памяць і дзіцячыя кнігі, аднак у той момант мне здавалася, што нічога прыгажэйшага я не чуў ніколі ў жыцці. Гэта было новае пачуццё, якое паўторыцца толькі гадоў праз дзесяць – калі я буду вяртацца з універсітэта, і ўпершыню ў жыцці фразы і словы ў маёй галаве складуцца ў радкі верша.

Я памятаю, як сумна мне стала, як усё скурчылася ўнутры, калі яна скончыла чытаць верш, бяззуба і крыва павярнулася да ўсіх нас, а потым выйшла з аўтобуса. Мне здалося тады, што я нешта страціў, і гэтая страта была незаменнай. Мусіць, упершыню ў жыцці.