Аповед пяты. Смерць.

У канцы «Спячага» гераіня Даян Кітан пытаецца Вудзі Алена:

– У што ты верыш?

– У сэкс і смерць, – адказвае той.

Сэкс і смерць: магчыма, наймацнейшыя імпульсы ў жыцці чалавека, і я буду яшчэ шмат разоў вяртацца да іх на працягу гэтых аповедаў з мінулага. Аднак першае пытанне, якое варта задаць сабе, гучыць так: калі я ўпершыню ўсвядоміў, што смерць мае на мяне нейкія правы?

Памятаю, што ў 2006 годзе, у Ньюкасле, я быў у машыне з англічанкай, якая ўвесь час расказвала пра тое, што ледзь не трапіла ў жудасную аварыю два тыдні таму. У яе гісторыі было столькі яркіх дэталяў, столькі жахлівых падрабязнасцяў, і распавядала яна пра іх так эмацыйна, што я жыва ўявіў абломкі, кроў, стогны і жоўтую паліцэйскую стужку. Аднак абышлося. Яна сказала, што ў апошні момант ёй удалося звярнуць у бок і застацца жывой. «У тую секунду», сказала яна, «я ўпершыню ўсвядоміла, што сапраўды магу памерці. Што жыццё можа скончыцца ў любы момант».

Больш за ўсё ў гэтай гісторыі мяне ўразіла адна дэталь: гэты момант надышоў для яе так позна.

Аднойчы ён абавязкова надыходзіць, той момант, і бязлітасна рассякае жыццё на дзве паловы. І не тое, каб ты станавіўся іншым чалавекам, аднак у вачах пачынае праступаць ледзь прыкметная туга, прэсная ежа набывае смак, і з'яўляецца незразумелая любоў да паэзіі.

На печы мы праводзілі палову зімовых канікулаў. Другую палову мы сядзелі ўнізе і глядзелі на агонь. Усё дзяцінства мне здавалася, што ў полымі, у іскрах і нават у вуглях чыталіся дзіўныя і крыху злавесныя гісторыі, якіх ніколі не было ва ўсюдыісных казках братоў Грым. Таму што менавіта кніга з казкамі братоў Грым ляжала на печы, побач са старымі пледамі, сушанымі яблыкамі і п'есай Грыбаедава. Кнігу тую я амаль ніколі не прагортваў, а калі і рабіў гэта, то хутчэй разглядаў карцінкі і ўяўляў сюжэты, якіх не было ў казках, але якія таіліся ў глыбокіх скляпеннях дымавой печы. І ўсё ж так прыемна было ляжаць там, асабліва ў бясконцыя зімовыя дні, калі за акном панавала завіруха, і да вяртання ў горад была яшчэ цэлая вечнасць.

Печ была высокай. Каб забрацца на яе, трэба было падняцца па рыпучых зялёных прыступках, а потым зрабіць яшчэ адзін высілак пры дапамозе рук і рэзкага рыўка ўгару. Калі ўсё гэта было зроблена, ты апынаўся на даволі вялікай прасторы, дзе лёгка змяшчаліся тры ці нават чатыры чалавекі. Зразумела, даволі часта на печцы адбываліся жорсткія баі за гарбузовыя семечкі, за месца ў сцяны ці хаця б пасярэдзіне. Апошні casus belli, дарэчы, быў асабліва папулярным, бо калі ты спускаўся ўніз хаця б на некалькі хвілін, то ўжо на доўгі час губляў месца паводдаль ад абрыву. Колькі разоў я праходзіў міма печы ўлетку, глядзеў на яе сумную і халодную цішыню ды пустэчу і думаў пра тое, што ніхто не змагаецца за яе цяпер, і ніхто не мае жадання падняцца наверх.

Я ўспамінаю адзін з зімовых дзён, калі мы трое аказаліся на печы і спрабавалі адваяваць тое запаветнае месца ля сцяны. У нейкі момант я рэзка павярнуўся ў бок, каб падрыхтаваць чарговы наступ, аднак печы пада мной не аказалася, і я праляцеў тры метры ўніз... Я часта думаю пра той момант, і спрабую вылічыць пры дапамозе каранёў і інтэгралаў, які працэнт быў у мяне на тое, каб выжыць. Каб прызямліцца так, каб не проста не зламаць галаву і хрыбетнік, але ўстаць праз секунду і ў бледнай паніцы выйсці з пакоя. Каб не атрымаць ні драпіны і адчуць толькі здзіўлены і нервовы позірк маёй цёткі. Верагодна, той працэнт мізэрна малы, аднак менавіта так усё і здарылася.

Памятаю, як наступнай раніцай, за сняданкам, стрыечная сястра ўзяла чайную лыжку і паказала мне, як я падаў. Для гэтага яна паднесла лыжку да краю стала і ў паветры спусціла яе ўніз, перакруціўшы некалькі разоў. Аказваецца – і я сапраўды не памятаў гэтага – я зрабіў тры поўныя абароты, пакуль дабраўся да падлогі. У гэтай візуальным вобразе было нешта пацешнае, амаль камічнае, аднак чым больш часу праходзіла з таго дня, тым выразней я разумеў, што гэта была смерць. Яна заявіла на мяне правы, аднак мне ўдалося ўвярцецца. І як мінімум раз у месяц гэтая думка з'яўлялася да мяне ноччу і не давала заснуць – нават калі я стамляўся пасля доўгага дня, і мне дужа хацелася спаць.

Аповед чацвёрты. Сэкс.

Акно ў пярэдні пакой было прыадчынена, і белыя фіранкі трапяталі і пульсавалі на нябачным ветры. Была раніца, і выходзіць на вуліцу не хацелася. Я сядзеў за сталом і разгадваў крыжаванку ў свежай газеце. Дакладней, нічога я не разгадваў, а ўпісваў тыя некалькі словаў, якія ведаў. Да таго часу я хадзіў у школу ўсяго два ці тры гады, кніг не чытаў (пра гэта пазней), і пытанні аб хімічных элементах і бразільскіх пісьменніках стаялі перада мной змрочнай, сумнай, непрыступнай сцяной. У нейкі момант я натыкнуўся на слова з чатырох літар, у якім па неверагодным збегу абставін былі ўпісаныя першая «с» і трэцяя «к». Заданне было цьмяным і невыразным, аднак сумневаў не было. Я ведаў гэтае слова. Магчыма, я нават ведаў, што яно значыць. Слова здавалася небяспечным і немагчымым. Ад яго моцна грукатала ў сэрцы. Так што пасля доўгіх і пакутлівых разважанняў, ці варта ўпісваць гэтае слова, я ўсё ж вырашыў не рабіць гэтага. Тым больш што ўвечары, я ведаў, мама адкрые газету і разгадае гэтую крыжаванку за адзін кубак чорнай кавы.

Нядаўна, у Адэсе, я сустракаўся са сваімі сябрамі, маладой парай са Страсбурга, і ў нейкі момант мы пачалі размаўляць пра мае апавяданні. Я не ведаў, што яны іх чытаюць, і было ўдвая нечакана пачуць назву «Уршуля». Грэгары сказаў, што гэта яго любімае апавяданне і чакальна паглядзеў на мяне. Я сумеўся. Было крыху ніякавата, бо я зусім не памятаў гэтай гісторыі. Я памятаў назву, аднак гэтага было мала, і мы так і не змаглі пагаварыць пра сюжэт. Позна ўвечары, пасля кактэйляў, я перачытаў «Уршулю» і жахнуўся ад таго, што не здолеў прыгадаць гэтае апавяданне. Але ж гэта была гісторыя пра першы сэксуальны досвед ў маім жыцці. Пра дзяўчынку (як шмат я аддаў бы, каб на секунду ўспомніць яе твар), якая сядзела на той самай лаўцы каля дома, і душыла мяне сваімі халоднымі пальцамі, і аб нечым распавядала, і нешта пакутлівае і незразумелае было напружана ў маім целе, і мы абодва атрымлівалі задавальненне, сэнс якога не быў зразумелы ні ёй, ні мне.

Ёсць у тым апавяданні шмат дэталяў, якія вяртаюцца да мяне і цяпер (галінку, напрыклад, кінулі ў мяне, і гэта была не Ўршуля), але галоўнае, што ў ім ёсць – гэта недаказанасць. Гадоў дзесяць таму я вырашыў, што калі напішу аўтабіяграфію, то называцца яна будзе «Сэкс, мастацтва і вандраванні» (магчыма, дасылка да кнігі Робіна Хічкока «Сэкс, ежа, смерць... і тарантулы»). Насамрэч, не. Момант з крыжаванкай і не ўпісаным словам быў ключавым, і з тых часоў сэкс заставаўся для мяне таямніцай і недаказанасцю. Дзе б, як бы і калі б ён ні адбываўся пасля. Я і зараз не люблю раскідвацца гэтым словам – яно значыць для мяне занадта шмат.

Памятаю, што калі я паехаў у дзяцінстве на нейкі футбольны турнір, дзе зарабіў свае першыя грошы, мы начавалі ў жахлівым нумары гатэля ў правінцыйным горадзе. Зразумела, у нейкі момант у відэамагнітафоне апынулася касета з парнаграфіяй. Усе сабраліся перад экранам і зацята глядзелі і ўслухоўваліся. Я ж сядзеў наводдаль і рабіў выгляд, што мяне ўсё гэта не цікавіць. Зразумела, цікавіла, яшчэ як, але я баяўся зрабіць крок да экрана і разбурыць той прыцягальны і невыразны вобраз, які жыў унутры. «Паглядзі», сказала мне аднойчы стрыечная сястра, якая гартала ў вёсцы эратычны часопіс. «Якая табе падабаецца больш - тая, што злева, ці тая, што справа?» Памятаю, як я прамовіў, нават не расплюшчваючы вачэй: «Тая, што злева».

Увечары таго дня я, вядома, вярнуўся да акна (ужо зачыненага, ужо мярцвяна чорнага) і пачаў гартаць тую самую газету. Яна больш не была свежай – яе чыталі, камячылі, гарталі і закрывалі зноў. Над ёй пілі каву і гарбату. Мяне, вядома, цікавіла толькі старонка з крыжаванкай. Я затаіў дыханне... І – так, сапраўды. Мама ўпісала гэтае слова. Я ўзіраўся ў літары, я вывучаў іх, і няхай паміж іх ужо праступалі няўлоўныя абрысы Ўршулі, яны так і засталіся кодам, шыфрам, цудоўнай таямніцай.

Аповед трэці. Гарбата.

Улетку, у вёсцы, мы пілі гарбату з кантовых шклянак. Ці нават не мы, а я адзін. Ва ўсіх астатніх былі серабрыстыя кубкі з маленькай ручкай – такія, якімі належала карыстацца дарослым людзям. Мне ж давалі высокія шкляныя колбы, уціснутыя ў залацістыя падшклянкі. Я не любіў іх. Яны здаваліся дзіцячымі, несапраўднымі, зневажальнымі. Праз гады я ўбачу такія шклянкі ў дрыжачых вагонах цягнікоў, і буду з нудой адпіваць пякучую гарбату салодка-чорнага колеру. Гарбата будзе занадта цукровай і нясмачнай, аднак я ўсё роўна буду яе заказваць – дзеля разьбяных падшклянкаў і чарговага дзіцячага ўспаміну. Правадніца будзе са здзіўленнем выносіць недапітую гарбату, не падазраючы, вядома, што ўдзельнічае ў рытуале. Што гарбата была выпіта яшчэ дваццаць гадоў таму.

Аднак усё гэта будзе потым – а пакуль я ненавіджу гэтыя шклянкі. Іх змрочны выгляд не выклікае ніякіх эмоцый, і на гарачай верандзе, дзе тлеюць мухі і пахне чорнай парэчкай, я з зайздрасцю назіраю за старэйшымі сёстрамі і тым, як яны п'юць гарбату з кубкаў серабрыстага колеру. У мяне ж у руцэ гэтая бязглуздая кантовая шклянка, і я ўсё думаю пра тое, калі надыдзе нарэшце надлом у маім дзяцінстве, і я змагу зрабіць наступны крок. Таму што ў нейкі момант я ўжо апантаны гісторыяй з гарбатай, і ў чарговы раз прашу дазволіць мне піць з кубка.

Аднойчы мае просьбы зрабіліся настолькі назойлівымі, што мама вырашыла ні ў чым мяне больш не пераконваць і прыбрала нарэшце гэтую клятую шклянку. 

Сонечны чэрвень свяціў у вокны веранды, дзесьці ўдалечыні гуляла радыё, і ўся сям'я сядзела за сталом. Разлілі гарбату, і я глядзеў на серабрысты кубак з пачуццём вялікага трапятання. Зразумела, справа была зусім не ў гарбаце і нават не ў падшклянку. Гэта была ініцыяцыя. Гэта быў той самы надлом. Наступны крок. Момант, якога я чакаў усё дзяцінства. З кубка струменілася гарачая пара, і ў нейкі момант я з усмешкай паглядзеў на сваіх сясцёр і паднёс кубак да твару... аднак ён выслізнуў з маіх пальцаў, і кіпень апарыў мае голыя ногі. Я закрычаў. Боль быў пякучы і невыносны, і мама спачувальна правяла мяне ў дом.

Памятаю, як я сядзеў за сталом дзядулі і глядзеў у артыкул з разгорнутай газеты. Па шчоках збягалі слёзы, чорна-белы артыкул расплываўся, раствараўся ў маіх вачах, і я думаў пра тое, што ні за што больш не вярнуся на веранду. Аднак праз некалькі хвілін мама падышла да мяне і спытала, ці хачу я ўсё ж выпіць гарбаты. Я кіўнуў, і яна запрасіла мяне назад. 

Сонечнае святло, усе сядзяць за сталом. Ніхто не прамаўляе ні слова. Дзядуля ўслухоўваецца ў радыё. Стрыечная сястра гартае кнігу. На стале стаіць звыклая кантовая колба з залацістым падшклянкам, і маё дзяцінства працягваецца.

...І ўсё ж менавіта гарбата стала нейкай ініцыяцыяй у маім жыцці. Так, мы сядзелі аднойчы на верандзе, вячэрняй і крыху таямнічай, і пра нешта размаўлялі. Часам маўчалі, а часам сястра даставала гітару і пачынала граць песню, якую напісала ў той самы дзень. За акном гудзелі мільёны казурак, заўтра быў бясконцы выходны, і ноч магла пачацца калі заўгодна. Было радасна таму, што сёстры казалі пра незразумелыя рэчы і пры гэтым не праганялі мяне прэч... І вось аднойчы стрыечная сястра папрасіла нас апісаць ідэальныя ўмовы для таго, каб... піць гарбату.

Памятаю, што сястра расказала пра пякучую раніцу, яркае сонца і моцную смагу. Ты ў гарачым памяшканні, і ты пачынаеш піць гарачую гарбату. Стрыечная сястра ледзь прыкметна ўсміхнулася і павярнулася да мяне. Я сказаў, што больш за ўсё люблю піць гарбату ўвечары, калі ўтульна ў цёплым пакоі ў чырвоных танах, і калі на сценах вісяць карціны, а недзе на фоне іграе музыка. Стрыечная сястра зноў усміхнулася і сказала: гэта быў тэст, і толькі што мы апісалі ідэальныя ўмовы і абстаноўку для таго, каб заняцца сэксам. Я пачырванеў, і ўсё крыху паплыло перад вачыма. Сэкс. Упершыню гэтае слова, пра сэнс якога я мог толькі здагадвацца, было прамоўлена адносна мяне.

Аповед другі. Тэлепатыя.

Чамусьці я часта ўспамінаю яе, гэтую «французскую» даму. Успамінаю, з якім трапятаннем яна вымаўляла слова «Парыж». Як высвятляла ў нас, хто з нашых бацькоў быў у Францыі. Як казала С'est un cauchemar, калі мы рабілі памылку. Аднак больш за ўсё я ўспамінаю, вядома, яе тэлепатыю.

Пра тэлепатыю мы даведаліся на адным з урокаў, калі яна збіралася вымавіць нейкае слова і раптам замоўкла. І нешта – нейкая боская інжынерыя – прымусіла мяне прашаптаць менавіта гэтае слова. Я не ведаю, чаму зрабіў гэта, аднак яна збялела, пільна паглядзела на мяне, і я апынуўся пад гіпнозам яе застылых зялёных пацерак. «У цябе ёсць тэлепатычныя здольнасці», сказала яна. Я падумаў, што гэта жарт, але ніхто не смяяўся. І больш за ўсіх не смяялася яна. Зусім наадварот. Яна абвяла позіркам усіх нас і спытала, ці верым мы ў тое, што адзін чалавек можа чытаць думкі іншага. Усе маўчалі.

Тады яна папрасіла мяне паўдзельнічаць у невялікім эксперыменце. Я, канешне, нават не думаў адмаўляцца. Па-першае, зусім не хацелася займацца французскай мовай, і па-другое, мне стала цікава. Яна ўсё паўтарала, што верыць у тэлепатыю, што гэта не лухта і не трызненне, што да гэтага трэба ставіцца сур'ёзна. «Я думаю, што ў цябе ёсць здольнасці», сказала яна. «Я думаю, ты прачытаў мае думкі». Сутнасць эксперыменту зводзілася да таго, што я павінен буду выйсці з аўдыторыі, а потым вярнуцца і распавесці, пра што думае адна з маіх аднакласніц. Такім чынам, адной з дзяўчынак трэба будзе глядзець на пенал (дарэчы, я добра памятаю той пенал: пластмасавая міні-туба ружовага колеру) і думаць аб якім-небудзь староннім прадмеце. Я павінен быў здагадацца, пра які прадмет яна думае.

Памятаю, што хвіліна майго трыумфу доўжылася нядоўга. Яна абарвалася роўна ў той момант, калі я падышоў да стала і паглядзеў у вочы аднакласніцы. Трыумф знік, паколькі я глядзеў на пенал, і ў маёй галаве не было аніводнай думкі. Дакладней, думак было залішне шмат – проста я нават прыблізна не ведаў, пра што яна думае. Усе вакол глядзелі на мяне ў чаканні цуду. Асабліва гэта адчувалася ў трывожным маўчанні дамы, якая перабірала пацеркі і чакала ад мяне правільнага адказу. Я ж сказаў тое першае, што прыйшло ў галаву. Усе чакалі цудаў, а я сказаў яблык. Эксперымент быў спешна завершаны, і праз імгненне мы ўжо вывучалі праклятае Passé composé.

Ніколі да таго дня я не думаў пра тэлепатыю, аднак пасля свайго правалу стаў заўважаць адгаданыя думкі і боскія супадзенні, усе гэтыя драбнюткія вібрацыі сусвету. Так, праз гады, калі я вяртаўся дадому з універсітэта (у той час я вучыўся ўжо на першым курсе), я пачаў звяртаць увагу на дзяўчыну з чырвоным сігналам, якая працавала ў метро. Яна ўваходзіла ў вагон на канцавой станцыі, правярала, каб у цягніку нікога не заставалася, і давала сігнал машыністу. І вось я стаў заўважаць, што яна заўсёды ўваходзіць менавіта ў мой вагон. Які б з пяці вагонаў я ні абраў, мы разміналіся з ёй у аднолькавых дзвярах, і ўвесь шлях дадому я думаў аб гэтай дзіўнай сувязі паміж мной і гэтай дзяўчынай. Здаецца, я думаў аб гэтай сувязі да таго часу, пакуль аднойчы не зразумеў, што ў маёй свядомасці існавалі толькі тыя дні, калі яна ўваходзіла ў мой вагон. Што ж тычыцца тых бясконцых вяртанняў дадому, калі мы разміналіся з ёй у розных канцах цягніка, усе яны сціраліся з памяці.

Роўна як і той старонні прадмет, аб якім думала безназоўная дзяўчынка, разглядаючы свой пенал на ўроку французскай мовы. Але ж часам здаецца, што цуд быў зусім побач.

Аповед першы. «Марсельеза».

У дзяцінстве, перад сном, я слухаў «Марсельезу». Я залазіў глыбей у бясшвоўную беласць ложка, падцягваў коўдру да самых вачэй, і ўслухоўваўся ў грудное дыханне маці. Я ўслухоўваўся ў словы, сэнс якіх не разумеў. Здаецца, ва ўсёй «Марсельезе» я разумеў адно толькі слова. Тыранія. Гэтае слова палохала мяне, выклікала незразумелы дыскамфорт ва ўсім целе, і прыгожае французскае вымаўленне толькі ўзмацняла эфект. Роўна як і той факт, што я не ведаў нават прыблізна, што такое тыранія.

Ва ўсім гэтым быў, вядома, нейкі рытуал. Мама садзілася на край ложка, каля самай падушкі, а я заплюшчваў вочы. Спевы доўжыліся не больш за хвіліну, аднак уражанне было настолькі моцным, што калі мама цалавала мяне і выключала святло, дыяфільм сну ўжо прасвечваў першы кадр. Усё сваё дзяцінства я верыў, што «Марсельеза» – гэта такая канстанта, неабходнасць, без якой немагчыма заснуць. Роўна як і тое, што па заканчэнні песні я павінен быў сказаць bonne nuit, прычым сказаць тры разы, прычым паспець зрабіць гэта за імгненне да пацалунку маці. У будучыні такіх рытуалаў будзе значна больш (так, з пэўнага ўзросту я павінен буду паглядзець на начное неба і міргнуць некалькі разоў перад тым, як лягу спаць), аднак рытуал з «Марсельезай» быў асаблівым.

Французская мова ў той час успрымалася мной выключна з дзіцячага ложка. Напрыклад, позна ўвечары мама любіла ставіць аўдыёкасету з французскімі песнямі. Там былі ўсе, ад Эдыт Піяф да Мірэй Мацье да Патрысіі Каас, аднак я чакаў не іх. Мая песня была ў самым канцы аудыёкасеты, і сапраўднай пакутай было перажыць суровы голас Даліды і няхітрыя мелодыі Джо Дасэна. Але вось маё сэрца пачынала стукаць ужо зусім хутка, і пякучыя слёзы самі сабой ліліся з вачэй па гарачых шчоках, на падушку. Спявала Мілен Фармер. Іграла любімая песня, тая самая, чыю назву я безнадзейна запамятаваў (калі і ведаў аднойчы), і якой я так адчайна пазбягаю з дзевяцігадовага ўзросту. Мне страшна ўявіць усё тое, што пераслухоўванне гэтай мелодыі прымусіць мяне перажыць сёння, праз столькі гадоў жыцця.

Я быў закаханы ў Мілен Фармер. Зразумела, у тым далёкім дзяцінстве, пра якое пішу, у мяне не было візуальнага вобраза (дарэчы, я толькі нядаўна даведаўся, як Мілен Фармер выглядала ў той час), аднак мне было дастаткова яе голасу. Ён спалучаў у сабе столькі пачуццёвасці, столькі непрыкрытага і ў той самы час незразумелага эратызму, што я, здаецца, быў пазбаўлены цнатлівасці ўжо ў сем гадоў. Я чакаў гэтай песні так, як чакаў мамінай "Марсельезы" ці той чароўнай францужанкі, якая з'яўлялася ў рэкламе L'Oreal. Яна спускалася па нейкіх парыжскіх прыступках, яе пышныя валасы ззялі на фоне Эйфелевай вежы, і маці клікала мяне да тэлевізара. Памятаю, якім засмучаным і няўцешным я быў, калі не паспяваў разгледзець яе ў кадры. Памятаю, як бег з дзіцячага пакоя, каб не згубіць ні секунды...

«Марсельеза» вярнулася да мяне толькі ў чатырнаццаць гадоў, на школьным уроку французскай мовы. Дама з велізарнымі пацеркамі, што строіла з сябе арыстакратку з Манпелье, спытала, хто ў класе ведае гімн Францыі. Усе маўчалі. «Што, няўжо ніхто з вас не чуў гэтай мелодыі?» паўтарыла яна. І тады я не вытрымаў і сказаў, што так, халера яго бяры, я ведаю «Марсельезу». Усе павярнуліся ў мой бок і папрасілі праспяваць. Памятаю, што аднакласнік па імені Павел, які лічыўся ў нас бясспрэчным аўтарытэтам, настойваў на гэтым больш за іншых. І я амаль паддаўся, нягледзячы на той факт, што па-ранейшаму ведаў у тэксце адно толькі слова. Я амаль не вытрымаў, я амаль заспяваў гэтую мелодыю, аднак пачуццё няёмкасці і бляск зялёных пацерак перад вачыма не далі пачаць.

«Ну што ж, добра», сказала дама, якая верыла ў Бога і ў тэлепатыю, і ўключыла магнітафон. Хор галасоў, грубы аркестр. Гэта была не тая «Марсельеза», якую спявала мне маці, і ў той момант я зразумеў, што маё французскае дзяцінства засталося далёка ў мінулым.