Аповед васемнаццаты. Пахаванне.

А пятай раніцы. Машына спынілася, і нечая рука адчыніла дзверы. Мы спалі ўсю дарогу. Было холадна і няўтульна, і так не хацелася расплюшчваць вочы. Пачынаўся світанак, пачварны і тужлівы. Такі неабавязковы ў халодную раніцу. Суровы мужчына з чорнай барадой, што прывёз нас, аб нечым спытаў, і калі цётка адказала, неяк сканфузіўся. Сказаў, што калі б ён ведаў загадзя... Зразумела, ён узяў грошы і паехаў назад – а я зайздросціў яму. Яму і яго цёплай машыне, у якой да самага Менска будзе іграць радыё.

Брамка не рыпнула. Гэта падалося мне дзіўным, але трэба было ісці далей. Двор быў цёмны, і я амаль не пазнаваў гэтых мясцін. Ці не хацеў пазнаць, ці не мог расплюшчыць вочы. Дрэвы здаваліся чужымі, а гараж нагадваў вялізны драўляны куфар. Мы прайшлі ў дом, прасякнуты пахам воску і мёда. Дзядуля не спаў. Ён прашаптаў нешта страшнае, нешта нервовае, а потым сказаў, што сабака ўцёк з дому. Я баяўся глядзець па баках. Недзе ў доме ляжала цела – але я не ведаў, дзе.

На кухні ля стала мітусілася нейкая жанчына ў чорнай хустцы і ці то нешта гатавала, ці то нешта раскладвала. Яна не прывіталася з намі –толькі азірнулася на якую секунду. Я паняцця не меў, хто яна такая. Ніхто не ведаў. Калі мама спытала ў дзядулі, ён сказаў, што нехта прывёў гэтую жанчыну ў дом – «яна ведае, што робіць». Я пачаў назіраць за ёй. У рухах было столькі досведу, столькі ўпэўненасці, што раптам мне стала лягчэй. Ніхто з нас не ведаў, што трэба рабіць. З гэтым мёдам, з гэтым царкоўным віном. А яна ведала. Яна ўсё ведала.

У хату пачалі прыходзіць людзі, і некаторых я ведаў. Яны маўчалі, клалі руку на нашыя плечы, нешта шапталі. Пыталіся пра святара. Мне было няёмка, бо я не плакаў. Увесь час здавалася, што я згубіўся, і ніхто навокал не збіраецца мяне шукаць. У нейкі момант вярнулася цётка і сказала, што святар адмаўляецца прыходзіць, калі мы не заплацім вялізную суму. Нешта зморшчылася і скаланулася ўнутры ад гэтых словаў. Я заплюшчыў вочы і падумаў пра вялізную царкву, што расла ў цэнтры вёскі. Падумаў тады, што ніколі не быў унутры, і ўжо ніколі не буду.

Свечкі, малітвы, людзі, слёзы.

У вялізнай зале, куды мы ўвайшлі, было шмат людзей. Я спадзяваўся, што ніхто з іх не будзе размаўляць са мной – не будзе шаптаць, не будзе чапаць за плячо, не будзе чакаць ад мяне слёз. У цэнтры стала стаялі талеркі і міскі з ежай, аднак есці не хацелася. «Табе трэба што-небудзь з'есці», сказала суседка, з сынам якой я гуляў некалі ў футбол. «Давай я пакладу кашы». Я паспрабаваў сказаць «не», аднак яна не хацела слухаць. «Гэта прасяная каша, вельмі смачная». Я ненавідзеў прасяную кашу больш за ўсё на свеце, і ўсё ж не было сэнсу спрачацца. Яна паклала мне дзве ці тры лыжкі, і мне заставалася толькі з нудой глядзець на гэтую страшную мешанку бледна-жоўтага колеру, ад якой зыходзіў ненавісны пах школьнага сняданку. Нехта пачаў разліваць віно. Густое і бардовае, як кроў – я зачаравана глядзеў на тое, як яно разліваецца ў празрыстыя келіхі. У нейкі момант у жываце завуркатала, і я паспрабаваў кашу... Паспрабаваў – і ўжо не мог адарвацца. Я з'еў цэлую талерку і папрасіў яшчэ. Дзіўнае адчуванне, ад якога было сорамна. Гэтулькі нуды і рыданняў вакол, гэтулькі пакутлівых успамінаў аб мінулым, а я ем самую смачную кашу ў сваім жыцці...

Свечкі, малітвы, людзі, слёзы.

Позна ўвечары, пасля трупнай і трубавай музыкі, пасля стогнаў і магільнай зямлі, мы вярнуліся ў хату і леглі спаць. Памятаю, як добра было ў цёплым ложку пасля бясконцага дня. Кожная клетка цела пашыралася, выдыхала, адыходзіла ад напружання. Хацелася спаць, і я ведаў, што ніхто ўжо не перашкодзіць мне заплюшчыць вочы і забыцца. Праўда, у нейкі момант, ужо пасля поўначы, я прачнуўся ад брэху сабак, уключанага святла і грукату дзвярэй. Нехта сказаў, што сабака вярнуўся ў дом, і я зноў праваліўся ў глыбокі сон.

Аповед семнаццаты. Афрыка.

Мая цётка ніколі не лезла ў кішэнь па слова. Казала тое, што думае. Выкурвала пачак цыгарэт у дзень, а калі піла каву, то гэта была самая чорная кава з тых, што можна ўявіць. Распытвала пра дзяўчат, якія мне падабаліся. Давала парады, ад якіх я спачатку чырванеў, а затым бляднеў. Валодала бяспройгрышным ударам у бадмінтоне і ведала адказ на любое пытанне. А аднойчы, яшчэ да смяротнай хваробы, паклікала мяне на сваю кухню, дзе ў цыгарэтным дыме і стойкім паху кававых зерняў прымусіла напісаць распіску аб тым, што я буду шпацыраваць з ёй па вуліцах, калі яна састарэе. Яна папрасіла намаляваць пячатку і паставіць подпіс. Я зрабіў і тое, і другое. Яна схавала распіску ў сваёй сумачцы, і потым доўга яшчэ даставала і нагадвала мне пра яе існаванне.

Адзін з самых ранніх успамінаў пра яе – гэта летні дзень на цэнтральнай плошчы. Мы сядзелі на лаўцы ў чаканні аўтобуса, які павязе нас у Менск. Елі марозіва і размаўлялі пра ўсё без разбору. Я любіў цётку і звяртаўся да яе па імені і заўсёды на «ты». У тыя дні я марыў аб джунглях і пустынях, і ў нейкі момант размовы задаў такое пытанне: «Наташа, а дзе знаходзіцца Афрыка?» Я быў упэўнены, што яна ведае. І яна ведала. Не разважаючы ні секунды, яна паказала рукой уздоўж адной з вуліц і сказала: «Там». І колькі б урокаў геаграфіі ў мяне ні было, колькі б разумных кніг я ні прачытаў, я заўсёды ведаў, дзе знаходзіцца Афрыка. Уздоўж вуліцы Ціхамірава, за лесам.

А яшчэ я добра памятаю той пахмурны восеньскі дзень, шмат гадоў пасля таго эпізоду, калі я ўжо выкладаў ва ўніверсітэце, і цётка праходзіла знясільваючыя сеансы хіміятэрапіі ў адной з менскіх бальніц. Пасля заняткаў я забраў маму з працы і мы паехалі яе праведаць. «Наташа», спыталі мы па тэлефоне. «Чаго табе хочацца? Мы прывязем тое, што скажаш». Зразумела, яна ведала, чаго жадае. Гамбургер ды фрыткі з Макдональдса. Мы купілі ўсё гэта і паехалі ў шпіталь.

У гэтым успаміне ёсць нешта светлае і прыгожае, і ёсць нешта пакутлівае і зусім ужо невыноснае. Цётка была худая і змучаная. У гарачай палаце пахла смерцю і прасцінамі. Бяздушна гучала радыё. Мы выйшлі з палаты і спусціліся ўніз. Прайшлі праз ветраны двор і селі на лаўку за нейкай бальнічнай прыбудовай. Здаецца, упершыню цётка не паліла. Але я памятаю тое шчырае захапленне, з якім яна разгарнула карычневы папяровы пакет і дастала гамбургер. Са здзекам і выклікам пах разлятаўся над бальнічным дваром, а цётка трыумфальна дапівала колу... (Ёсць у гэтай гісторыі нешта сямейнае. Калі дзядулю забіралі ў бальніцу, ён ведаў, што памірае, і папрасіў купіць яму піва ды арэхаў. Цётка расказвала, як яго везлі, ужо бледнага і бяссільнага, па бальнічным калідоры, і ён з усмешкай дапіваў піва.)

Потым будуць іншыя ўспаміны, жахлівыя і ўжо апошнія, аднак я заплюшчваю вочы і бачу цётку там, у двары лякарні. Гэты погляд, гэтая ўсмешка – я бачу іх гэтак жа выразна, як абрысы афрыканскага берага на краі звычайнай беларускай вёскі.

Аповед шаснаццаты. Футбол.

Як мы гулялі ў футбол?

Мы гулялі ў футбол з ранняй раніцы і да надыходу ночы. Мы гулялі да таго моманту, калі пот пачынаў сцякаць салёным ручаём па шортах і валасах. Мы гулялі так, што вада пасля заканчэння матчаў пачынала набываць салодкі смак. Мы гулялі ў пяску і на асфальце. Мы гулялі басанож на іржышчы, з-за чаго ступні раздзіраліся да крыві. Мы гулялі так, што мячы лопаліся ад напругі, утвараючы характэрны выбух. Гулялі, пакуль адчувалі ўласнае дыханне, і абрысы варот яшчэ можна было распазнаць у вячэрнім прыцемку.

Наш талент сцёрся ў часе, і сёння цяжка ўжо што-небудзь сцвярджаць – аднак трэнер мясцовай каманды заўважыў маю апантанасць, і з падробленымі дакументамі я паехаў гуляць на футбольны турнір (з падробленымі, таму што нарадзіўся ў Менску, і не меў права гуляць за мясцовую каманду). Мне далі дванаццаты нумар і пазіцыю цэнтральнага паўабаронцы. Я атрымаў грошы за перамогу ў адным з матчаў і прывабную форму з гетрамі, шортамі і футболкай крэмавага колеру. На футболцы не было майго прозвішча, і марыў я зусім пра іншы нумар, аднак усё гэта былі дробязі. Галоўнае – я гуляў. «Да страты прытомнасці», як казаў мой дзядуля. «Да страты пульса». Думаю, што гуляў нядрэнна – прынамсі, «старэйшыя» заўсёды бралі мяне на свае матчы ў восем вечара. Гэта быў прывілей, і кожны гол аддаваўся ў сэрцы чарговым прыступам шчасця.

І ўсё ж была адна праблема. Я ўсё ніяк не мог пераканаць родных у тым, што гуляю сапраўды добра. Яны ўсміхаліся, яны закатвалі вочы. Прызнання ў мяне не было. Сёстры дык і наогул ставіліся варожа да гэтага футбольнага вар'яцтва, паколькі менавіта ім трэба было прыходзіць на стадыён перад сняданкам, абедам і вячэрай, каб клікаць мяне дадому... А я крычаў «так, зараз!», і працягваў гуляць далей. І яны прыходзілі зноў, і на гэты раз даводзілася бегчы дадому, праглынаць ежу і бегчы назад. Увогуле, яны мелі поўнае права ненавідзець як футбол, так і свайго малодшага брата. Які, вядома, любіў распавесці пра тое, што забіў усе голы свету.

Аднойчы мы загуляліся – зрэшты, як заўсёды. Пот, пыл, расчараванне, шчасце. Двойчы ўжо сёстры прыходзілі клікаць мяне дадому, і абодва разы я прасіў даць мне яшчэ дзесяць хвілін. Быў позні ліпеньскі вечар, некаторыя вясковыя хаты каля стадыёна пагасілі святло, аднак мы працягвалі гуляць. Па-першае, сілы яшчэ былі (яны абвастраліся з надыходам ночы). Па-другое, лік быў роўны. 24:24. Лік, вядома, хутчэй гандбольны, чым футбольны, аднак у той дзень мы гулялі на маленькім полі, і матч працягваўся некалькі гадзін. Мы вырашылі, што будзем гуляць да пераможнага гола. Да дваццаць пятага. Змярканне падступала, і ўсё ж мы не заўважалі яго – вароты і мяч свяціліся для нас неонавым святлом. Раптам да бегавой дарожкі, што цягнулася побач з футбольным полем, прыйшла мая цётка. Я ведаў, што гэта сур'ёзна, і ў мяне наўрад ці атрымаецца ўрваць хаця б адну хвіліну гульні. Я падбег да яе і паспрабаваў растлумачыць, што лік роўны, і наступны гол будзе апошнім. Яна не была ўпэўнена ў гэтым, аднак вось ужо і мая каманда (ад якой заставалася некалькі чалавек – абаронцы разбегліся па хатах) пачала пераконваць яе. У выніку яна пагадзілася.

Я памятаю, як яна хадзіла ўздоўж межаў поля і назірала за намі. Ох, гэта было відовішча. Нашы стомленыя, упартыя целы ў гэтым пыльным ліпеньскім паўзмроку. Ніхто ўжо не крычаў, на крык не было сілы. Мы гулялі ў поўнай цішыні, у якой чуліся толькі мяч і нашае збітае дыханне. Мы гулялі доўга. Гулялі так, нібыта страцілі вароты. Момант трыўмфу здарыўся нечакана – нечакана для ўсіх, у тым ліку мяне самога. Я атрымаў мяч побач з тым самым месцам, дзе стаяла цётка, і нанёс удар... Мяч перасёк палову поля, праляцеў над галавой брамніка, які неабачліва выйшаў наперад, і апусціўся ў сетку. Гэта быў гол. Гэта была перамога. Мы крычалі і абдымаліся так, нібыта выйгралі чэмпіянат сусвету.

Але галоўнае – я бачыў бляск у вачах сваёй цёткі, якая доўга яшчэ расказвала пра тое, які я футбаліст, і які важны і прыгожы гол я забіў. Сёстры па-ранейшаму закатвалі вочы, аднак мяне гэта ўжо не клапоціла. Я атрымаў прызнанне, і ніхто ўжо не мог сапсаваць момант майго трыумфу. Верагодна, я забіў тысячы мячоў за час нашых футбольных матчаў, аднак менавіта гэты гол быў самым шчаслівым у маім жыцці. Я ўспомніў аб ім зусім нядаўна, калі мы размаўлялі пра дзяцінства. Я ўспомніў пра яго, а яшчэ пра таго футбольнага трэнера, які, як і я, да вар'яцтва захапляўся гульнёй. Ён вучыў мяне біць пенальці, ездзіў на маленькім шэрым фальсквагене, і павесіўся праз некалькі гадоў у сваёй кватэры на ўскрайку вёскі.

Аповед пятнаццаты. Хэмінгуэй.

Зразумела, мы з сябрам былі закаханы ў яе, у гэтую бледную дзяўчыну, што працавала ў бібліятэцы. Мы ўрачыста падносілі кнігу, клалі на стол назвай уверх і казалі: Хэмінгуэй. Навошта было казаць «Хэмінгуэй», калі і без таго было зразумела, хто напісаў кнігу? Думаю, у скронях пульсавала не толькі закаханасць, але і гордасць. У рэшце рэшт, нам было ўсяго толькі чатырнаццаць гадоў, і мы чыталі вялізныя кнігі, якія не ўваходзілі ў школьную праграму. «Па кім звоніць звон», напрыклад. «Бывай, зброя!» Нават «Астравы ў акіяне». Аднак яна заставалася спакойнай. Упісвала нашыя імёны ў картку і адзначала дату, калі трэба было вярнуць кнігу. У яе прычосцы не было нічога асаблівага, і апраналася яна проста, аднак цяжка было не закахацца ў яе. Яна працавала ў бібліятэцы, а мы любілі чытаць.

У бібліятэцы было цёмна і халаднавата. Тут пахла пылам і пафарбаванай падлогай. Спачатку цішыня крыху адпужвала нас, аднак паступова мы прывыкалі, і вось ужо зусім спакойна здымалі кнігу з паліцы і падыходзілі да яе стала. Аднойчы побач з ёй стаялі кветкі, і ўнутры ўсё нервова скаланулася ад нахабства нябачнага саперніка. І хто яго ведае, што за выбух здарыўся ў маёй галаве, калі я ўлавіў відавочны сэксуальны падтэкст апавядання «У нас у Мічыгане», упісанага яе бледнай рукой у маю бібліятэчную картку?

Як там яно гучыць, гэтае старое клішэ? Калі ты не чытаў Хэмінгуэя ў юнацтве, у цябе не было юнацтва? Клішэ – аднак што зрабіць, калі ў чатырнаццаць гадоў мы з сябрам толькі і рабілі, што гулялі ў футбол ды чыталі кнігі Хэмінгуэя. Прынамсі, тыя з іх, што захоўваліся ў маленькай бібліятэцы на ўскрайку вёскі, дзе мы бавілі лета. Хэмінгуэй быў для нас пропускам у іншае вымярэнне, і няхай мы яшчэ не ведалі, што рабіць у тым вымярэнні, мы адчайна ў яго імкнуліся. У тым вымярэнні не было выйграных футбольных матчаў і не было бацькоў, якія клікалі нас вячэраць так несвоечасова.

Самы яркі момант, звязаны з тым часам, здарыўся пасля прачытання «Вясновых вод». Дарэчы, мала хто ўспамінае гэты ранні твор Хэмінгуэя. Успамінаюць звычайна раман «Бывай, зброя!» ці аповесць «Старык і мора». Аднак менавіта «Вясновыя воды» здзейснілі ўва мне рэвалюцыю – некалькімі апошнімі фразамі аповесці (я перачытаў яе гадоў пяць назад, і ў ёй ужо не было той магіі, што я некалі адчуў). У той момант я скончыў чытаць і падумаў, што аддаў бы ўсё на свеце за адну толькі друкарскую машынку. Аднак друкарскай машынкі ў нас не было. Так што я ўзяў чысты сшытак і аловак і напісаў некалькі словаў. Я і зараз добра памятаю гэтыя словы: «Чарлстан, Паўночная Караліна. Пляж».

Як любы падлеткавы запал, раман ператварыўся ў аповесць, а аповесць у апавяданне. Амерыканскі пісьменнік знік у часе, сябар пераехаў у іншы горад, а бібліятэку зачынілі (ці перабудавалі – што яшчэ трагічней). Бледнай дзяўчыны таксама няма, і засталася адна толькі ваза – праўда, ужо без кветак. Аднак гэтая ваза – партал у мінулае. Партал у іншае вымярэнне, пароль да якога – «Хэмінгуэй».

Аповед чатырнаццаты. Галюцынацыі і кнігі.

Аднойчы, калі мне было дзесяць гадоў, я не ведаў, хто такі Джойс. І хто такі O.Генры я таксама не ведаў. Майн Рыд, Шукшын, Хэмінгуэй – усе гэтыя людзі, куміры будучыні, былі для мяне проста словамі. Я не чытаў кніг. Яны раздражнялі і ўтамлялі мяне адным сваім выглядам на адвіслых паліцах нашай кватэры. «Чытай», казалі мне ўсё вакол. «Чытай». А я разгортваў і загортваў ізноў. Я ненавідзеў усіх гэтых маленькіх прынцаў і каверынскіх капітанаў. Памятаю, як аднойчы наш клас прывялі ў бібліятэку, і я чамусьці сказаў, што люблю чытаць пра індзейцаў ды піратаў. Маладая жанчына ў бібліятэчнай кашулі радасна ўсміхнулася, знікла ў адным з кніжных лабірынтаў і вярнулася з вялізным пыльным томам без карцінак і дыялогаў. Яна сказала, што гэта вялікі твор, і напісаў яго сапраўдны індзеец. Я разгарнуў кнігу і на працягу пяці хвілін рабіў выгляд, што мне цікава. А потым, як і ўсе, пайшоў шукаць коміксы.

Аднойчы, калі мне было дзесяць гадоў, мяне мучылі галюцынацыі. Яны здараліся перыядычна і адбіралі шмат сіл. Тэмпература паднімалася да 39, я ляжаў у ложку ў гарачым поце і баяўся звесці павекі. Па-першае, я баяўся абпаліць вочы. Па-другое, я баяўся ўбачыць іх – усіх гэтых рознакаляровых істот, якія выглядвалі ў дзіцячы пакой з дзвярнога праёму. Вось гэтая іх рознакаляровасць палохала мяне больш за ўсё. Яны былі яркімі, з чырвоным пер'ем і жоўтымі дзюбамі. А яшчэ ў часы галюцынацый я задыхаўся і шалёна шаптаў, што «пакой набіты цацкамі». Сёння цяжка зразумець сэнс гэтай фразы, аднак я і зараз магу злавіць гэтае няўлоўнае адчуванне: я маленькі, лёгкі, і ў гэтым велізарным пакоі няма месца для мяне. Я боўтаюся на незразумелых хвалях, я забіты ў кут – і так, сапраўды, пакой набіты цацкамі.

Памятаю, што аднойчы, позна ўвечары, галюцынацыі былі асабліва моцнымі. Усё цела гарэла, я тануў у кіпячым акіяне, валасы ператварыліся ў багавінне, і настаў час выклікаць лекара. Маці стаяла каля ложка і спрабавала размаўляць са мной, спрабавала расказваць анекдоты. Дзіўна, але я і цяпер памятаю адзін з іх:

«Джэк, што ты робіш?»

«Нічога».

«А Стывен?»

«Дапамагае мне».

Памятаю, як я млява ўсміхнуўся – не таму, што анекдот быў смешным, а хутчэй таму, што змог улавіць сэнс жарту. Значыць, я быў яшчэ жывы, і зусім хутка галюцынацыі мусілі адступіць.

Аднак гэтага не адбывалася, і тады мама дастала кнігу і пачала гартаць. Шэрая кніга ў цвёрдай вокладцы – постсавецкая бібліятэка, нічога цікавага. Праўда, у мяне не было духу, каб запратэставаць, каб пераканаць маму не чытаць мне таго, што там напісана – у гэтай шэрай кнізе ў цвёрдай вокладцы. «Гэта О.Генры», сказала мама. «Зараз я прачытаю табе апавяданне «Правадыр чырванаскурых». І зноў я млява ўсміхнуўся – таму што ні на што іншае стомленыя мышцы твару ўжо не былі здольныя. Тым часам, мама пачала чытаць пра двух амерыканскіх галаварэзаў, якія выкрадаюць хлопчыка, а потым адчайна і беспаспяхова спрабуюць ад яго пазбавіцца. Спачатку мой запалены розум супраціўляўся і хапаўся толькі за асобныя словы і фразы, аднак хутка я стаў распазнаваць цэлыя сказы і нават сюжэт. А потым... Потым я быў ужо цалкам захоплены апавяданнем, смяяўся і спрабаваў адгадаць, што будзе далей. 

Ведаю, што ўся гэтая гісторыя можа здацца трызненнем, аднак гэта сапраўды адбылося ў той дзень: тэмпература спала і галюцынацыі зніклі, зніклі назаўжды. Я закахаўся ў хлопчыка з апавядання. Я закахаўся ў апавяданне. Я закахаўся ў О.Генры. Я закахаўся ў кнігі. Памятаю, што неўзабаве я пачаў чытаць «Вершніка без галавы», і я ніколі ўжо не забуду тое вусцішнае адчуванне, якое з'явілася ў сэрцы, калі я прачытаў той знакаміты пралог Майн Рыда. Я чытаў – і мая кроў ледзянела ад жаху і захаплення, выкліканага звычайнымі словамі. Я перачытваў той пралог зноў і зноў – і не мог паверыць, што мяне чакае яшчэ цэлы раман, цэлая бібліятэка, цэлы свет нечага падобнага.