Аповед пяцідзесяты. Цішыня.

Больш за ўсё я сумую па цішыні. Ва ўсім гэтым беззапаветным мінулым, якое цьмянее, выгарае, але ніколі не знікае назаўжды, мне так бракуе цішыні. Але не любой цішыні, не ўсякай. Мне не хапае цішыні вясковага дома.

Цяжка растлумачыць такую цішыню і яшчэ цяжэй апісаць. Памятаю, як аддана я ўслухоўваўся ў яе кожны раз, калі не мог заснуць, а яна шамацела выключаным радыё і непрачытанымі кнігамі Жуля Верна. Калі мінулі гады і не стала ні хаты, ні вёскі, я часта ляжаў у менскім ложку і спрабаваў прыдумаць гэтую цішыню. Узнавіць яе, сабраць па секундах. Я думаў, што калі мне ўдасца гэта зрабіць, то я вярнуся ў старую хату з яе цьмянымі сценамі і пахам сушаных грыбоў. Вядома, нічога не атрымлівалася, і цішыня рассыпалася ў маіх сонных далонях.

Гэта глыбокая цішыня, яна дыхае калодзежнай вадой, зорным небам, аддаленым брэхам сабак і прахалодным летнім вечарам. Яна паглынае цябе і ўсё жывое. Яна здушвае грудзі нечым мяккім і прыемным. У ёй жыве цэлы свет сакрэтаў і мільёнаў недаказанасцяў.

Тут яе няма. Яе ўвогуле няма нідзе, гэтай цішыні. Справа не ў суседзях і не ў шуме грукатлівых трамваяў. Справа вось у чым. Гады тры ці чатыры таму я быў на лецішчы ў сябра і ў нейкі момант застаўся адзін. Я падышоў да кніжнай паліцы і дастаў «Ганну Карэніну». Сеў чытаць, на канапу ля прахалоднага акна, і ўжо не мог адарвацца. Дваццаць, трыццаць, пяцьдзесят старонак... Цішыня вакол стварала ўнутраны спакой, ад якога кніжныя словы цёпла асядалі на спіне і на сценках страўніка. Я чытаў да таго моманту, пакуль сябар не вярнуўся, і цьмяная лямпа не пачала згасаць.

Я ўзяў гэтую кнігу ў Менск, каб працягнуць чытаць, аднак кожны раз, калі я разгортваў яе ў горадзе, у хаце ці ў вагоне метро, я губляў цікавасць і пачынаў думаць пра нейкія пабочныя справы. Так адбывалася зноў і зноў, кніга марнела, цьмянела і закрывалася. Нават калі сусед спаў, а вулічны трамвай самотна начаваў у якім-небудзь далёкім і ціхім дэпо.

Аповед сорак дзевяты. Танцы і цішыня.

Яна паглядзела на ўсіх нас, мокрых і ўсхваляваных. Мы стаялі ўздоўж бясконца доўгага танцавальнага станка, калі яна ўрачыста прамовіла: «Цяпер я падыду да станка і пакладу на яго сваю руку. Гэтым я адлучу тых, каго мы бярэм у школу ад тых, каму мы адмаўляем». Яна выстраіла нас у лінію ў вызначанай, адной толькі ёй зразумелай паслядоўнасці, і падышла да таго месца, дзе стаяў я. Паклала руку злева ад мяне і аб'явіла: «Тыя, хто справа... Я віншую вас. Вы будзеце вучыцца танцаваць». Страшэнны цяжар зваліўся на драўляны паркет: я быў апошнім, хто апынуўся на правільным баку. 

Пасля мама часта расказвала гэтую гісторыю сябрам і знаёмым, і кожны раз дадавала, што да апошняга была ўпэўненая, што мяне не возьмуць. Што яна магла пакласці руку і справа ад мяне і, мусіць, амаль зрабіла гэта. Але ўсё ж. Яна паклала руку менавіта з левага боку і тым самым узяла мяне ў свой танцавальны клас. У тыя моманты я ганарыўся сабою, аднак моманты гэтыя так і засталіся момантамі.

Бо танцы палохалі мяне. Заняткі, трэніроўкі, справаздачныя канцэрты. Я адчуваў той самы ўнутраны дыскамфорт, які адчуваў на занятках па тхэквандо ў яшчэ больш глыбокім дзяцінстве. Я не разумеў, навошта ўсё гэта трэба, і чаму пасля школы я не ехаў дадому глядзець серыял пра снежнага чалавека па імені Гары, але ехаў у аўтобусе нумар 72 у іншую частку горада. З танцавальнай формай у торбе і бутэрбродам з сырам у заплечніку. Часам мама ездзіла туды са мной, аднак часцей я ехаў адзін. Разглядаў дажджлівы горад у апошнім акне аўтобуса і думаў аб танцах. Я не ведаў, атрымлівалася ў мяне ці не, аднак новую канцэртную форму шылі таксама і на мяне і ніхто па-ранейшаму не выганяў мяне з заняткаў. Як не выганялі, напрыклад, іншага хлопчыка, які ўвесь час еў яблыкі, і чыя сястра стане калісьці прымай-балярынай Вялікага тэатра.

Часам, калі заняткі заканчваліся позна ўвечары, мама забірала мяне дадому. Часам гэта адбывалася яшчэ да таго, як выкладчыкі адпускалі нас. І гэта было шчасце – такое ж, якое адчувае дзіця ў дзіцячым садзе, калі яго паднімаюць з ложка падчас «ціхай» гадзіны, каб сказаць, што за ім прыйшлі...

Аднойчы мама ўстрывожана сустрэла мяне каля дзвярэй танцавальнай залы і сказала, што нам трэба спяшацца дадому. «Чаму?» пытаўся я, выбягаючы ў калідор задоўга да канца занятку і радасна скідаючы з сябе чэшкі і ўсю гэтую ліпкую, ненавісную форму. Мама сказала, што забылася выключыць пліту, а дома нікога не было. Мабільных тэлефонаў яшчэ не існавала ў тым свеце, у якім жылі мы, і нам нічога не заставалася, акрамя як хутка паехаць дадому. Захапленне раптам знікла, вылецела за душную шыбу ў пакоі для пераапрананняў, і мы выбеглі з танцавальнай школы.

У галаве праляталі жудасныя карцінкі спаленай кватэры і абгарэлых цацак, падпаленых шпалер і дыму з акна дзіцячага пакоя, і ўвесь шлях дадому, у аўтобусе і на сцяжынцы ўніз ад вуліцы Чыгуначнай, я ўяўляў сабе страшныя наступствы пажару. Памятаю, як мы наблізіліся да нашага цаглянага дома і паглядзелі на балкон... Але ж не, на балконе нічога не было, адны толькі вазоны з кветкамі і белыя прасціны на вяроўках. Праўда, кухня была з іншага боку, і вось мы абмінулі нарэшце дом і паглядзелі ўверх. Не, у акне не было агню, і праз прыадчыненую фортку не выляталі густыя клубы дыму. Мы ўскочылі ў ліфт і праз імгненне апынуліся каля дзвярэй кватэры. Мама ўставіла ключ, павярнула яго, і мы ўбеглі ў пустую кватэру.

У кватэры было ціха. Такая глыбокая цішыня пасляабедзеннай кватэры, ад якой на сэрцы стала так дзіўна і так бясконца лёгка.

Аповед сорак восьмы. Малако.

Некалькі разоў у год, калі мы прыязджалі ў цэнтр горада, мама прыводзіла мяне ў кафэ непадалёк ад Цэнтральнага ўнівермага. Тут, у буфеце, я садзіўся на высокае крэсла насупраць барнай стойкі і ў прадчуванні заплюшчваў вочы. Я ведаў, што гэта быў забаронены плод, і што дастаецца ён мне толькі ў рэдкія святы і выходныя дні, аднак гэта рабіла яго яшчэ больш прыцягальным. І вось жанчына ў сінім фартуху ставіла нарэшце на стойку гэтую запаветную кантовую шклянку, уключала нейкія складаныя механізмы і налівала малочны кактэйль. І ўнутры, у кожнай клетцы майго цела, разліваўся гэты халодны, салодкі смак. Гэта было шчасце. Даступнае, але такое рэдкае. «Клубнічны?» пыталася часам жанчына ў сінім фартуху, аднак я адмоўна круціў галавой.

Насамрэч, усё сваё дзяцінства я ненавідзеў малако. Я не пераносіў гэты волкі пах, гэтую цягучую тэкстуру, гэты хваравіта белы колер. Памятаю, што аднойчы ў дзіцячым садку, калі мы адмаўляліся спаць падчас «ціхай» гадзіны, выхавальнікі пакаралі нас тым, што прымусілі выпіць шклянку малака. Пакаранне гэта было катаваннем для мяне аднаго, паколькі больш ніхто не адчуваў гэтай жудаснай агіды. Уся тая дзіцячая інквізіцыя глядзела на мяне, пакуль я піў гэтае праклятае малако. Позіркам яны давалі мне зразумець, што на гэты раз я не прынясу поўную шклянку на кухню і не вылью ў ракавіну. І я выпіў. Сціснуўшы зубы, я выпіў малако адным ванітным залпам, і яны павучальна ўсміхнуліся і пахвалілі мяне. «І вось так будзе кожны дзень», сказала адна з выхавальніц, і цела скаланулася ад смаку цеплаватага малака.

Усё сваё свядомае жыццё я ненавідзеў малако, і дзівіўся кожны раз, калі маці расказвала, што ў грудным узросце я прычыняў ёй боль сваёй вечнай патрэбай у малацэ. Я не адпускаў яе нават у тыя часы, калі ў мяне пачалі рэзацца зубы. Я адмаўляўся есці штосьці іншае і хацеў піць выключна малако. 

Я памятаю гэтую бяззубую жанчыну з вёскі, якая штораніцы прыязджала да нас на ровары і прывозіла трохлітровы слоік каровінага малака. Часам малако было казінае, і тады слоік скарачаўся да паўлітровага. Я часта сустракаў гэтую жанчыну на нашай верандзе, але баяўся размаўляць з ёй. З яе рота зыходзіў жудасны пах, і кожны раз мне здавалася, што гэта пах пратухлага малака. Як правіла, яна пакідала малако на ганку і з'яжджала, а я павінен быў падняць слоік і паставіць на стол. Я ненавідзеў гэты халодны дотык, але яшчэ страшнейшым было тое, як бабуля адкрывала слоік і налівала малако ў кубак. І я бачыў гэтую плеўку, якая павуціннем распаўзалася на паверхні малака... Калі ж цётка пачынала расказваць пра тое, што ў дзяцінстве любіла сырадой, малако проста з-пад каровы, то я хутчэй закрываў вушы і выбягаў з пакоя.

І таму дзіўнай была гэтая любоў да малочных кактэйляў, якая прачнулася некалькі гадоў таму і захоўваецца нават сёння. Улетку, у Балонні, у краме марожанага, я падышоў да дзяўчыны за вітрынай і папрасіў зрабіць мне малочны кактэйль. «Так», сказала яна, «я магу зрабіць кактэйль, але вам трэба абраць густ». Над вітрынай вісеў бясконцы спіс варыянтаў: цытрыны, манга, ёгурта, какоса... Яна чакала майго рашэння, а я ўсё не мог яго знайсці. «У нас ёсць фундук», сказала дзяўчына. «Гэта новы густ, ён надзвычайны». Аднак я адмоўна пакруціў галавой. «Не», сказаў я. «Мне патрэбен малочны кактэйль». Яна засмяялася: «Ды не ж, яны ўсе малочныя». Аднак я стаяў на сваім. «Малако з малаком?» спытала яна. І я радасна кіўнуў.

У выніку яна паціснула плячыма і праз хвіліну падала мне шклянку з кактэйлем. Чакальна паглядзела на мяне, калі я адпіў першы раз. Я шчасліва ўсміхнуўся. Так, гэта быў той самы смак: смак малочнага кактэйлю з кафэ ля Цэнтральнага ўнівермага ў Менску.

Аповед сорак сёмы. Тэлевізар.

Адзін з такіх кадраў – гэта вялізны пакой у вясковай хаце. Зала. Я сяджу на падлозе, на цвёрдым дыване з жорсткіх спайкаў тканіны, і бачу групу людзей вакол сябе. Яны сядзяць нерухома, іх твары злёгку мігацяць у водблісках нейкага святла. Справа ў тым, што ў напаўцёмным пакоі працуе тэлевізар, і экран адсвечваецца ў вялізных акулярах і ў шкляным напружанні вачэй. Яны сядзяць у фатэлях і на канапе. Некаторыя сядзяць на крэслах, прынесеных з кухні. Некаторыя стаяць на парозе пакоя, на маленькай прыступцы, якая была прычынай маіх шматлікіх удараў і падзенняў. Яны нерухомыя, усе гэтыя людзі. Яны настолькі нерухомыя, што можна ўявіць васковую фігуру ці скульптуру ці сямейны партрэт у інтэр'еры.

Сярод іх ёсць мае дзядуля і бабуля, аднак некаторых людзей я не ведаю, і бачу толькі два разы на тыдзень, калі па тэлевізары паказваюць што-небудзь цікавае. Яны прыходзяць да нас, бо не ў кожнай хаце на нашай вуліцы ёсць тэлевізар. Яны ніякавата мітусяцца ў дзвярах і ўсё паўтараюць, лямантуюць, шэпчуць: «Мы не мяшаем? Мы ненадоўга. Мы толькі на паўгадзіны...». Яны праходзяць у залу, займаюць свае месцы, а потым заміраюць. Яны прыходзяць па навіны і нейкія музычныя канцэрты.

Час ад часу чорна-белая карцінка збіваецца, і па тварах людзей прабягае ледзь прыкметнае нараканне. Кадр памяці ажывае, моршчыцца, запінаецца. На жываце я паўзу да тэлевізара і кручу цвёрдую ручку зялёнага транзістара на падлозе. Дзве, а можа быць, тры пстрычкі. Выява на экране вяртаецца, а кадр замірае. Ён ажыве толькі ў канцы вечара, калі яны ціха падымуцца і, шэпчучы падзякі, выйдуць з пакоя ў летні вясковы вечар.

Тэлевізар не быў цэнтрам сусвету, аднак ён быў важнай яго часткай. Ён быў магнітам. Ён быў забароненым плодам, які ляжаў у кішэні. Я ніколі ўжо не забуду тую ноч, калі «Тытанік» выйграў усе «Оскары» свету. Я памятаю песню Селін Дыён, за якую так адчайна заўзеў. Гол Майкла Оўэна ў вароты Аргенціны. Апошнюю серыю «Дзяцей капітана Гранта». Я ніколі не змагу забыць тое, як увесь калядны тыдзень дзядуля з самае раніцы садзіўся перад тэлевізарам і глядзеў навагоднія мультфільмы (ён чамусьці асабліва любіў нейкую шалёную стужку, у якой персанажы з доўгімі насамі гулялі ў хакей). Але больш за ўсё я памятаю тыя летнія вечары, калі бабуля клікала нас у залу, і мы глядзелі чарговы лацінаамерыканскі серыял.

Серыялаў гэтых было вялікае мноства, і бабуля не прапускала ніводны з іх. «Багатыя таксама плачуць», «Дзікая Роза», «Новая ахвяра». Дзядуля безуважна чытаў газету і пагардліва бурчаў, а мы заходзілі ў залу і зачынялі за сабой дзверы, якія рыпелі дрэвам і пахам белай фарбы, але якія агароджвалі свет чарговага бразільскага серыяла ад мітусні і думак аб канцы лета. Гэта быў утульны, цудоўны свет, у якім хацелася быць. Габрыэль любіў Ізабэлу, а Ізабэла любіла Антоніа. Мы садзіліся на канапу і апускаліся ў атмасферу таямніц, запалу, інтрыг... А часам напруга падскоквала настолькі, што прыходзілася спускацца з канапы, класціся на падлогу, паўзці да тэлевізара і паварочваць ручку транзістара.

Аповед сорак шосты. Стоп-кадр.

Аднойчы, у 2003 годзе, англійская дзяўчынка спрабавала навучыць мяне таму, як трэба запамінаць. Гэта здарылася ў нейкім лесе непадалёку ад Ньюкасла. Яна падышла да мяне і з непрадказальнай дзіцячай шчырасцю папрасіла паглядзець на дрэва, што расло за дваццаць метраў ад нас. Затым яна паднесла далоні да сваіх вачэй і націснула на векі. «Гэта як фотаапарат», сказала яна. «Ён заўсёды са мной, і зараз я буду памятаць гэтае дрэва ўсё жыццё». Усё жыццё. Яна папрасіла мяне зрабіць тое ж, і я не стаў супраціўляцца.

Насамрэч, усё сваё дзяцінства я быў апантаны гэтай ідэяй – як запомніць хаця б частку з таго, што адбываецца вакол мяне. Нават не падзеі – а хутчэй дэталі, моманты, кадры. Напрыклад, я мог гадзінамі сядзець перад карцінай Паленава, гіпнатызаваць яе і запамінаць кожны сантыметр сажалкі ці белых гарлачыкаў. А часам я знарок казаў сабе: вось зараз я запомню гэты момант, і ён застанецца са мной назаўжды. І я запамінаў плітку на сцяне ў пярэднім пакоі, з малюнкамі садавіны ці кветак, альбо тое імгненне, калі прыгарадны аўтобус праязджае вясковую вуліцу. Тое, нарэшце, як мяч удараецца аб баскетбольны шчыт. Я і зараз памятаю гэтае імгненне – я не ведаю, што з ім рабіць, але я памятаю яго.

Я не заціскаў далонямі павекі, не выдумляў фотаапарат. Проста з нейкага ўзросту мне пачало падавацца, што гэта важна, запамінаць моманты – і сёння я ведаю, што меў рацыю. Мой самы першы ўспамін зманлівы, ён трашчыць і крышыцца ад аднаго намагання ўспомніць. Нават не дзіцячы сад – яслі; я іду па драўлянай падлозе, міма вялізнага акна, і вакол бегаюць дзеці. У тым узросце я, вядома, нават не думаў запамінаць усё гэта, аднак вобраз чамусьці застаўся, і цяпер бясконца вяртаецца ў самыя нечаканыя моманты жыцця.

Так, як вяртаецца, напрыклад, дрэва з лесу на поўначы Англіі. Я бачу яго так, як я бачыў у той дзень. Схіленае і ўжо старое, яно стаіць крыху ў баку ад астатніх дрэваў. Праўда, бываюць дні, калі я бачу яго зламаным, і тады яно ляжыць на зямлі. Частка ствала застаецца расці, а частка пачынае абрастаць травой і ляснымі кветкамі. Гэта складаны, зменлівы кадр, і ён не мог змясціцца ў маіх далонях, калі я ўзяў прыклад з ангельскай дзяўчынкі і наўмысна затрымаў яго ў сваёй памяці. Плёнка крыху засвяцілася і афарбавалася ў густую сэпію. Аднак дзіўная рэч: эфект робіць кадр глыбейшым, больш сапраўдным.

Аповед сорак пяты. Спрайт.

Івана Якаўлевіча баяліся ўсе. Заслужаны трэнер, майстар спорту, гаспадар стадыёна. Яго цыбатая постаць грозна маячыла над кожнай пляцоўкай у кожны час дня і ночы. Ён ведаў, чаму на футбольным полі перастала расці трава. Ведаў, дзе дастаць сетку для валейбола. Ведаў, хто не вярнуў тэнісны мяч. І нават у састарэлым узросце ён працягваў рыхтаваць чэмпіёнаў па лёгкай атлетыцы. Яго згорбленая постаць лунала на краі бегавой дарожкі, а хрыплы голас тлумачыў, што і як трэба рабіць. «Кожны дзень», казаў ён. «Кожны дзень трэба перамагаць». І чарговая стройная дзяўчына васемнаццаці гадоў услухоўвалася ў яго інтанацыі, а потым перамагала на любым турніры вобласці і планеты. Гэта была магія. Яго звалі «мудры», і ўсе, нават самыя абкураныя падлеткі, баяліся гаварыць з ім.

Я прыходзіў на стадыён штораніцы і адразу ж накіроўваўся ў яго двор на краі футбольнай пляцоўкі. За драўлянай брамкай трэба было пазбегнуць агрэсіўнага пеўня (ён рэагаваў на кожны няправільны рух) і прайсці па вузкай сцяжынцы паміж адрынай і агародам. Далей трэба было павярнуць направа, падысці да веранды яго дома і крыкнуць: «Іван Якаўлевіч, я за мячом!» Затым я ішоў у хлеў, дзе сярод гусінага паху і клетак з трусамі ляжалі мячы. Валейбольны, футбольны, баскетбольны. З нейкага часу я пачаў усё часцей выбіраць апошні. Па-першае, была другая палова дзевяностых, і я быў закаханы ў Рэджы Мілера. Па-другое, у мяне, здаецца, атрымлівалася.

«У яго няма нерваў», казаў пра мяне Юрась, баскетбаліст юніёрскай зборнай Беларусі, які праводзіў у нашай вёсцы два ці тры тыдні лета. Насамрэч, я дрэнна гуляў у баскетбол, але добра кідаў у кольца. Трохачковыя, штрафныя – я трэніраваўся цэлымі днямі, і толькі надыход навальніцы прымушаў мяне кінуць усё і бегчы дадому. Мусіць, ніхто не заходзіў у двор да Івана Якаўлевіча часцей за мяне, і ніхто так адчайна не змагаўся з гэтым праклятым пеўнем. Аднойчы ў Менску, на нейкай выставе ў цэнтры горада, я выйграў прыз за серыю дакладных кідкоў у кольца. Хлопец, які аддаваў узнагароду, ціснуў маю руку і здзіўлена ўзіраўся ў мае вочы. Ён нічога не ведаў пра гусіны пах і вясковы стадыён.

А аднойчы, калі мы ў чарговы раз кідалі штрафныя, Юрась прапанаваў мне гульню сам-насам. «Мы будзем гуляць, на што-небудзь», сказаў ён. «Адно кольца. Я дам табе фору. Гуляем да 20, рахунак 18:0 на тваю карысць. Гэта значыць, што табе трэба закінуць адзін толькі раз. Згодзен?» Здаецца, я нават не разважаў. Так, гуляў я дрэнна, і сваімі блокамі ён не будзе даваць мне кідаць, аднак што я губляў?.. «Мы будзем гуляць на Спрайт», сказаў Юрась. «Выйграеш - я купляю Спрайт».

Усе стаялі вакол і глядзелі, як ён без цяжкасці закідвае мячы ў кольца. Я нерваваўся – а ён не даваў мне ніводнага шанцу. Адбіраў мяч, абыходзіў мяне па левым, па правым баку. Рахунак быў ужо 18:16 на маю карысць, калі я зрушыўся ўлева, у бок, які ён не чакаў, і хутчэй кінуў... Мяч узняўся у паветра, ніякавата стукнуўся аб шчыт і зваліўся ў кольца. Матч быў скончаны, і я пераможна ўскінуў рукі. Гэта быў шчаслівы момант, і як жа білася сэрца, калі я вяртаўся дадому ў той вечар. А ўжо праз дзень ці два Юрась прывёз на ровары запаветную зялёную бутэльку. Я толькі не памятаю, як выпіў яе. Мусіць, гэта не было ўжо так істотна.

Іван Якаўлевіч памёр зусім нядаўна. Ён пражыў доўгае жыццё. Памятаю, што калі мы бачыліся апошні раз, некалькі гадоў таму, ён наўрад ці памятаў навакольных людзей. І ўсё ж ён пазнаў мяне, і на секунду яго вочы бліснулі тым, старым святлом. Ён пазнаў мяне, і ад сэрца адлягло. Верагодна, тады, у тым далёкім дзяцінстве, я сапраўды часта прыходзіў да яго за ўсімі гэтымі мячамі. Кожны дзень, як любіў паўтараць ён. Кожны дзень.

Аповед сорак чацвёрты. Прычоска.

У сярэдзіне дзевяностых у мяне дома захоўваўся футбольны часопіс, чорна-белы, у хісткай вокладцы. У часопісе былі фатаграфіі лепшых футбалістаў свету, інтэрв'ю і нават прыкладныя склады каманд. Я любіў гэты часопіс і гартаў яго кожны раз, калі заставаўся дома – у кладоўцы, на верандзе і нават лежачы ў ложку. Гэты часопіс быў сведкам самых шчаслівых момантаў майго дзяцінства. Аднак не толькі іх.

Усё дзяцінства я баяўся цырульнікаў. Я не баяўся іх нажніц – я баяўся таго, што яны могуць зрабіць імі. Асабліва страшна мне было ў вясковай цырульні, дзе працавалі ўсе гэтыя шэрыя дамы ў сініх фартухах, якіх звалі Тома або Зіна, якія бясконца слухалі радыё і абмяркоўвалі тое, што ў будучыні ў свеце застанецца толькі тры краіны – Індыя, Кітай і Расея. Я панічна баяўся гэтых жанчын і ішоў у цырульню (яна размяшчалася на першым паверсе мясцовага Дома побыту, непадалёк ад помніка Леніну) з адчуваннем непазбежнага правалу.

Справа ў тым, што я не любіў ніводную са сваіх стрыжак. Нават у Менску, нават калі валасы мне зрэзала дама без сіняга фартуха, дама з англамоўнай музыкай на касеце, дама, якая любіла расказваць пра лепшую пару года для наведвання Венецыі. Кожная з іх лічыла сваім абавязкам збудаваць загадкавую канструкцыю на маёй галаве. Кожная даймала мяне сваёй фантазіяй і сваімі мудрагелістымі ўяўленнямі аб прыгажосці і стылі. У мяне ніколі не было звычайнай прычоскі, той, якая мела назву, і таму кожная з гэтых дам была ўпэўнена, што можа рабіць з маёй галавой усё, што захоча.

Аднак на гэты раз, у вёсцы, усё павінна было памяняцца. Я разгарнуў свой чорна-белы часопіс, прагартаў да зборнай Нямеччыны і прыгледзеўся да фатаграфіі Олівера Бірхафа. Мне падабаўся Олівер Бірхаф, аднак справа была нават не ў тым, як добра ён гуляў. У тую раніцу мела значэнне толькі адно: яго прычоска. Я хацеў менавіта такую. Такую, як на хісткай фатаграфіі з футбольнага часопіса.

Такім чынам, я ўзяў з сабой той часопіс і пайшоў у бок Дома побыту і помніка Леніну. Памятаю, што прыйшлося адседзець некалькі хвілін у чарзе (у вёсцы стрыглі хутка, не даўжэй за пятнаццаць хвілін), на працягу якіх мой трывожны палец быў закладзены на той самай старонцы са зборнай Нямеччыны. Але вось нарэшце Тома ці Зіна адпусціла буйнога лысага мужчыну і паглядзела на мяне. «Ну, сядай!» 

Насамрэч, у вёсцы рэдка пыталіся, якую прычоску ты хочаш. Гэта была лішняя інфармацыя, якая наўрад ці магла на нешта паўплываць. І ўсё ж яна пазнала мяне, пазнала «хлопчыка з горада», убачыла складаную прычоску на маёй галаве і чакальна паглядзела на маё адлюстраванне ў люстэрку. Я нарэшце адклеіў палец ад старонкі часопіса і паказаў ёй фатаграфію Олівера Бірхафа. «Я... хачу, каб вы мяне пастрыглі вось так». Павісла паўза. Цяжка сказаць, што пранеслася ў яе галаве ў той момант, аднак калі яна нарэшце прыйшла ў сябе, то з выклікам засмяялася ў мой твар. «Ой ну вы бачылі?! Фатаграфія. Гэта ты можаш да Вікі, што працуе ў кінатэатры, прыйсці з фатаграфіяй, яна цябе пастрыжа. А тут ужо як атрымаецца». І ў гэты момант яна ўзяла нажніцы, і праз пятнаццаць хвілін я быў ужо ў помніка Леніну. Успамінаў сваё адлюстраванне ў люстэрку і горка плакаў.

Памятаю, што праплакаў я ўвесь шлях дадому.

Аповед сорак трэці. Бародаўка.

Яна прыходзіла да нас раз у паўгода і кожны раз казала адно і тое ж: «Які прыгожы хлопчык». Яшчэ з парога, яшчэ не ўбачыўшы мяне, яна казала, што калі б я быў маладзейшы гадоў на дваццаць ці трыццаць, яна абавязкова б закахалася. Я чырванеў, хаваўся за дзвярыма ці ўцякаў у іншы пакой. А яна ўсё паўтарала: якая прычоска, які авал твару. Я не мог зразумець: няўжо яна гаворыць праўду?

А аднойчы я прачнуўся раніцай і зразумеў, што ператварыўся ў жудаснае насекомае... Але ж не. Насамрэч, усё было не так. Я прачнуўся раніцай і ўбачыў, што на мезеным пальцы правай рукі ўскочыла вялізная бародаўка. Прычым ускочыла неяк адразу, не даўшы апамятацца. Яна не расла, пакутліва і балюча, увесь папярэдні тыдзень. Яна з'явілася адразу, адной раніцай, неяк раптоўна. Так, што я баяўся нават зірнуць на яе. Памятаю, як я зачапіў ёй матавую шурпатасць шпалер, і яна ўшчыкнула болем і пачала сыходзіць крывёй. Які жахлівы, які неабавязковы пачатак дня.

«Які прыгожы хлопчык!» сказала яна і на гэты раз, і я сарамліва схаваў руку за спіну. Ідэя таго, што яна магла ўбачыць мезенец правай рукі і больш ужо ніколі не закахацца ў мяне ў сваім далёкім мінулым, падалася невыноснай. І ўсё ж яна ўбачыла. «Пакажы», сказала яна, і я асцярожна і ў нейкай бясконца запаволенай здымцы працягнуў сваю правую руку. Яна паглядзела на бародаўку і ўсміхнулася. «Так, зразумела», сказала яна. «У наступны раз».

Наступны раз здарыўся даволі хутка – здаецца, гэта быў дзень нараджэння. У нейкі момант яна ўстала з-за стала і папрасіла мяне прайсці з ёй у мой пакой. Я паглядзеў на маму і на іншых гасцей, аднак ніхто не азваўся голасам ці хаця б позіркам. Усе былі ахоплены размовамі, смехам і мясам па-французску. Я, зразумела, ніколькі не сумняваўся, што мне трэба ісці за ёй – у іншы канец кватэры, за зачыненыя дзверы, у мой пакой. Тут, у цьмяным святле пачатку кастрычніка, яна ўключыла настольную лямпу і пасадзіла мяне побач з сабой. Памятаю, што ў яе далоні быў урывак шпагату, які чамусьці моцна спалохаў мяне. «Цяпер», прашаптала яна, «я хачу, каб ты даў мне сваю правую руку».

Яна паклала маю руку на свае калені і завязала вузел на шпагаце. Я глядзеў на сваю далонь і спрабаваў не дыхаць – толькі адчуваць яе пах. Новы, незнаёмы пах іншага чалавека. Затым яна паглядзела на маю бародаўку і паднесла вузел шпагату да мезенца. Потым пачала прамаўляць нейкія словы, і я не мог нават уявіць сабе, што яны значылі. Размова з д'яблам? Ведзьмін загавор? Малітва? Я слухаў яе грудны шэпт у цёмным, бясшумным пакоі і са здзіўленнем разумеў, што мне зусім не было страшна.

А потым яна ўключыла святло і ўсё прапала. Голас, шпагат, пах іншага чалавека. Усё сцерлася ў памяці – нават бародаўка сціснулася і пачала цьмянець. Мы вярнуліся да стала і селі на свае ранейшыя месцы. Размовы і смех вакол працягваліся, і мяса па-французску па-ранейшаму стаяла на стале.

Аповед сорак другі. Ведзьмы і дыяфільмы.

Дзверы былі белымі і старамоднымі. У іх не было прарэзаў са шклом, у іх наогул не было нічога, акрамя ледзь прыкметных падцёкаў фарбы, якія я любіў мацаваць пальцамі і здзіраць, як засохлыя раны. Дзверы вялі ў дзіцячы пакой і амаль ніколі не зачыняліся – нават позна ўвечары, перад сном, маці пакідала доўгую вузкую палоску святла. Здаецца, я памятаю яе адчыненай толькі ў тыя рэдкія, але шчаслівыя моманты, калі з шафы даставалася велізарная кардонная каробка з дыяфільмамі. Гэта адбывалася прыкладна а дзевятай гадзіне вечара, пасля вячэры і пасля зробленых урокаў.

Рытуал пачынаўся з таго, што перад зачыненымі дзвярыма ставіўся зэдлік з серабрыстым праектарам. Перад зэдлікам выстройваліся нізкія крэслы, абабітыя мяккай тканінай, на якіх мы заставаліся сядзець наступныя паўгадзіны. Мама ўладкоўвалася перад намі, і мы пачыналі выбіраць дыяфільмы. Каробка тая была да краёў набіта рознакаляровымі бочачкамі са згорнутай плёнкай, і ў кожнай была казка, гісторыя, мультфільм. У кожнай была замочная шчыліна ў іншы свет, і ад прадчування можна было страціць розум.

Памятаю, што амаль заўсёды я спрабаваў абраць «Ну, пачакай!», аднак у каробцы не было дыяфільма, якога я не любіў. Калі плёнка была абрана, мама ўстаўляла яе ў пярэднюю частку праектара. Памятаю, што кожны раз гэта здавалася мне нечым накшталт цуду, і я глядзеў на маміны рукі ў поўным захапленні. І вось святло ў пярэднім пакоі выключалася, і на дзвярах загараўся яркі квадрат экрана. Тая самая замочная шчыліна з цёплым святлом праектара. Мама пачынала круціць колца, і на экране праступалі першыя выявы. Усё нямала ўнутры ад карцінак і слоў, што апускаліся на дзверы. Праектар пакрысе награваўся і пачынаў выдаваць гарачы пах плёнкі. На ўвесь час паказу, да самога слова «канец» (слова, якога я так баяўся), звычайны свет пераставаў мець значэнне ці ўвогуле існаваць.

А аднойчы мама дастала бочачку, пра якую мы нічога не ведалі. Плёнка была самай звычайнай, але калі на дзвярах з'явіліся словы «Вельмі страшная казка», усё напружылася ўнутры, і цемра і цішыня вакол набылі свой асаблівы голас і праніклі ў маё ўяўленне. На экране затрымцелі карцінкі з ведзьмамі (але толькі не казачнымі, а сапраўднымі) і перапалоханымі людзьмі, якія жылі ў лесе. Як заўсёды, унізе карцінак быў тэкст, і мама чытала яго з нервам і напругай, ад якіх халадзела ў сэрцы. У казцы былі заклінанні і таямніцы, якія доўга яшчэ пасля таго вечара сніліся мне па начах.

Праз шмат гадоў я куплю дакладна такі ж праектар, і на столі зусім іншай кватэры пачнуць праступаць напаўзнаёмыя кадры старых дыяфільмаў. Я нават з'езджу дадому і знайду тую самую кардонную каробку з сотняй рознакаляровых бочачак. Аднак там, сярод ваўкоў, зайцоў і сіндбадаў-мараходаў, не знойдзецца самай страшнай казкі. Так, што я пачну думаць, што гэтую казку прыдумаў я сам, і мама не чытала яе з той нервовай напругай, якая так моцна ўразіла мяне ў дзяцінстве.

Аповед сорак першы. Слуцк.

Па дарозе ў Менск аўтобус праязджаў некалькі гарадоў, аднак нідзе не спыняўся. Адзіным прыпынкам быў горад Слуцк – горад, які ўжо тады здаваўся мне самым змрочным горадам у свеце. Мне здавалася, што гэты горад быў пазбаўлены ўсялякай надзеі. У ім нічога не адбывалася, у ім нічога не магло адбыцца. У замаруджаным акне я бачыў тужліва чыстыя вуліцы і сутулыя сілуэты людзей, якія асуджана ішлі наперад, і я марыў праехаць усё гэта як мага хутчэй. Аднак мы заязджалі ў сумны асфальт аўтобуснага вакзала, і кіроўца крычаў на ўвесь салон: стаім сорак хвілін. Сорак хвілін! Гэта быў сапраўдны вырак.

Сорак хвілін цягнуліся гадзіны і нават тыдні. Напрыканцы гэтага тэрміну мне здавалася, што я пастарэў і ператварыўся ў іншага чалавека. Побач са мной варушыліся іншыя пасажыры, шамацелі пакетамі з астылай ежай, выходзілі паліць або абыякава ўпісвалі словы ў газетныя крыжаванкі. Гэта былі беспрасветныя дзевяностыя, змрочныя і старамодныя. Тэлефонаў яшчэ не было, і людзі шукалі іншыя спосабы заняць сябе. Нехта прапаноўваў выйсці на вуліцу і пагуляць па вакзале, аднак я заставаўся сядзець і глядзець праз брудную шыбу. Часам хто-небудзь купляў марожанае ці кекс з разынкамі, і гэта крыху разбаўляла нуду нерухомага акна.

Аднак потым уваходзіла яна. На самой справе, я ніколі не чакаў яе. Больш за тое, яна выклікала жах у кожнай клетцы майго цела. Я баяўся яе паху, гэтых бязладных валасоў, гэтага звонкага дзіцячага голасу. Здаецца, ёй было гадоў семдзесят. Памятаю, што нават улетку яна ўваходзіла ў гарачы салон аўтобуса ў доўгім чорным паліто. Яна чакала моманту, калі вадзіцель пойдзе ў дыспетчарскую ці прывакзальную краму, і заходзіла ў аўтобус. Тады ўсе імгненна засыпалі, адварочваліся да шыбы або ўпісвалі неіснуючае слова ў неіснуючыя клеткі крыжаванкі. Гэта была вусцішная чорная магія, і жанчына здавалася казачнай ведзьмай.

Яна спявала жудасныя песні і ўвесь час нешта распавядала. Я часта не мог разабраць словаў – але не таму, што яна дрэнна іх прамаўляла, а хутчэй таму, што я спрабаваў не чуць. На яе плячах вісела чорная торба, набітая старымі дзіцячымі кнігамі. Кнігі гэтыя ніхто не купляў, і ўвесь час я ўяўляў сабе, што кожная старонка была насычана пахам слуцкага вакзала, на якім яна спала. Усё гэта выклікала смуту, страх, невытлумачальны сорам. Яна праходзіла да канца салона і павольна, марудна вярталася да выхаду. Часам кіроўца вяртаўся раней і выганяў яе на вуліцу, а часам хто-небудзь з пасажыраў не вытрымліваў нервовай напругі і прасіў яе сысці хутчэй.

На зваротным шляху яна маўчала – кожны раз, акрамя аднаго. Менавіта той выпадак я запомніў больш за ўсё. Быў змрочны пачатак лістапада, і мы вярталіся з восеньскіх канікул. Як заўсёды, яна зайшла ў салон аўтобуса, і я затаіў дыханне. Яна прайшла ў адзін бок і цяпер ужо павольна вярталася назад. Толькі на гэты раз яна пачала чытаць верш. Раптам яе голас загучаў ясна і лёгка – я разумеў кожнае слова, і кожнае слова ўдаралася аб сценкі страўніка і заставалася ў маёй свядомасці. Напэўна, гэта быў самы звычайны верш, штосьці пра памяць і дзіцячыя кнігі, аднак у той момант мне здавалася, што нічога прыгажэйшага я не чуў ніколі ў жыцці. Гэта было новае пачуццё, якое паўторыцца толькі гадоў праз дзесяць – калі я буду вяртацца з універсітэта, і ўпершыню ў жыцці фразы і словы ў маёй галаве складуцца ў радкі верша.

Я памятаю, як сумна мне стала, як усё скурчылася ўнутры, калі яна скончыла чытаць верш, бяззуба і крыва павярнулася да ўсіх нас, а потым выйшла з аўтобуса. Мне здалося тады, што я нешта страціў, і гэтая страта была незаменнай. Мусіць, упершыню ў жыцці.

Аповед саракавы. «Tommy».

Вяртанне сястры з Амерыкі зрабіла рэвалюцыю ў маім жыцці. Не толькі з-за таго, што я ўпершыню ўсвядоміў няўлоўную механіку перажыванняў (якіх няма, але якія ўсё роўна ёсць), але таксама і з прычыны той цёплай раніцы ў канцы жніўня, калі я прачнуўся ў сваім менскім ложку і пачуў уверцюру 1969 года. Тую, што назаўжды змяніла маё жыццё.

Нават сёння, калі я чую той першы ўдар па струнах, той першы гітарны акорд, які разразае пустэчу нейкім тагасветным трапятаннем, усё дрыжаць унутры, і я вяртаюся ў летнюю раніцу свайго дзяцінства: я ляжу ў ложку, гляджу ў аконнае неба і слухаю тое, што не паддаецца словам. Гэта найлепшае з таго, што я чуў у жыцці. Гэта тое, што немагчыма апісаць. Гурт The Who, альбом Tommy. Сіняя кружэлка, прывезеная сястрой з Паўночнай Караліны. Насамрэч, я ніколі не чуў назвы гурта і тым больш назвы альбома. У той час я лічыў, што «Тутанхамон» гурта Nautilus Pompilius – гэта найвышэйшы пік у гісторыі музыкі. І вось зараз той, стары свет, цьмянее і сыходзіць назаўжды. У тым старым свеце больш няма сэнсу. Ён вылятае ў адчыненае акно, а я прапускаю сняданак, апранаюся і выходжу на вуліцу. Я не іду шукаць стары свет. Я іду сустракаць новы. 

Гэта пачатак. Я ведаю, што гэта пачатак, і паўгадзіны ў рэлігійным трапятанні я хаджу па парку перад домам і спрабую прывыкнуць да новага святла і новых адчуванняў. Яны б'юць наводмаш, яны асляпляюць, яны напаўняюць галаву нейкім новым газам. Аказваецца, там, у іншым вымярэнні, на іншай планеце, існавала нешта настолькі важнае, што рассякала жыццё на дзве паловы. Будуць іншыя моманты. Будуць дзве дзяўчыны са скрыпкамі ў цэнтры Сіены. Будзе «Facts of Life», апоўначы, у цёмнай менскай кватэры. Будзе Яначак па дарозе з Ньюкаслу ў Лондан.

Аднак Tommy быў першым. У тыя гады я пераслухоўваў гэты альбом так часта, што ведаў на памяць не толькі кожнае слова і кожную ноту, але і ўсе анатацыі з буклета. Ідэя альбома падавалася мне дзіўнай – аднак дзівацтва рабіла музыку больш прыцягальнай. У першыя дзве хвіліны альбома я зачыняў дзверы, адкладаў усе справы і садзіўся перад магнітафонам, а ў апошнія дзве хвіліны альбома сэрца пачынала стукаць хутчэй. «See me, feel me, touch me, heal me...». Зразумела, новы свет значна пераўзыходзіў свет Tommy. І вось я ўжо марную ўсе свае грошы на музыку, і на паліцы побач з менскім ложкам (тым самым, у якім я ўпершыню пачуў The Who) пачынаюць выстройвацца бясконцыя рады новых кружэлак. Памятаю, як мы з сябрам упершыню прыйшлі ў музычную краму ў пераходзе пад ГУМам, і я купіў альбом Help! Гэта зусім новыя адчуванні, аднак я і сёння зведваю іх кожны раз, калі заходжу ў любую колькі-небудзь вартую музычную краму.

Дзіцячы вопыт асаблівы, аднак ён наўрад ці ўнікальны. Так, я памятаю, як праз некалькі гадоў чытаў легендарную «Музычную газету», пра якую сёння мала хто ўспомніць. Здаецца, у пэўны час мы нават выпісвалі яе – нягледзячы на тое, што я любіў чытаць у ёй адны толькі інтэрв'ю. І ўсё ж аднойчы ў газеце надрукавалі вялізны артыкул пра The Who. Гэта была гісторыя гурта, напісаная неўзабаве пасля смерці Джона Энтуісла. У адным з апошніх абзацаў аўтар артыкула піша пра асабістыя перажыванні. Піша, што яе адчуванні ад музыкі The Who могуць зразумець толькі тыя, чый музычны досвед пачынаўся з зачыненага пакоя і з бясконцых праслухоўванняў альбома Tommy. Памятаю, як моцна мяне ўразілі гэтыя словы – яны азначалі так шмат. Тое, напрыклад, што цёплы дзень на зыходзе жніўня быў у мяне аднаго – аднак неба, на якое я глядзеў у тую раніцу, было адно на ўсіх. І ў гэтым я па-ранейшаму бачу галоўную сутнасць музыкі.

        

Аповед дваццаць дзевяты. Самалёт.

«Не перажывай». Мусіць, самая бессэнсоўная парада з тых, на якія толькі здольны чалавек. Перажыванні – гэта не частка цела. Не ўнутраны орган. Іх нельга лячыць, яны не паддаюцца ампутацыі. І ўсё ж мы вечна прамаўляем гэтыя два словы. Даваць гэтую параду глупства, а не даваць груба – такое вось замкнёнае кола. Шмат гадоў таму, у Англіі, сябры падарылі мне кнігу аб тым, як пераадольваць прыступы трывогі і панікі. Памятаю, як часта я гартаў гэтую кнігу. Памятаю, як доўга ўчытваўся ў гэтыя шматслоўныя парады, сутнасць якіх непазбежна зводзілася да аднаго і таго ж: «Не перажывай».

Калі сястра ўпершыню вярталася з Амерыкі, мы адправіліся ў аэрапорт яе сустракаць. Мы сядзелі ў рэстаране другога паверха, елі нейкія сумныя салаты і глядзелі на самалёты, якія то прызямляліся, то ўзляталі ў неба. Усё гэта выклікала ў мяне прыступы захаплення, і я неадрыўна глядзеў на вялізныя колы, высоўныя трапы і іншапланетных людзей з рознакаляровымі чамаданамі. Здаецца, менавіта ў той дзень я закахаўся ў аэрапорты, і ўвесь гэты надзвычайны хаос чаканняў, вылетаў і вяртанняў. Я ўслухоўваўся ў голас, які абвяшчаў пра чарговы прылёт, і ў галаве праносіліся незнаёмыя парыжскія вуліцы і нязведаныя праскія маставыя...

У нейкі момант аб'явілі рэйс Франкфурт-Менск, і мы спусціліся ўніз. Я па-ранейшаму быў ахоплены тым, што адбываецца. Я разглядаў людзей, я ўзіраўся ў твары – кожнае з якіх здавалася мне іншым, чужым, незразумелым. Але вось нарэшце вароты адчыніліся, і ўсе гэтыя новыя людзі пачалі з'яўляцца перад нашымі вачыма. Аднойчы я ўбачыў сястру, якая падышла і абліла нас дыханнем іншага кантынента. Я глядзеў на яе і не мог адарвацца... А яна сказала, што я загарэў і моцна вырас. І не было мяжы майму шчасцю, калі мы ішлі да машыны, а я выцягваў галаву ўверх – бо хацеў здавацца яшчэ вышэй. Вышэй, чым сястра. Вышэй, чым самалёты.

А затым, калі мы ўвайшлі ў дом цёткі, я званітаваў. Мне было так дрэнна, што цела абмякла, і я ледзь не страціў прытомнасць. Я быў абсалютна белым, і цётка паклала мяне на сваёй канапе і зрабіла халодны кампрэс. Я да гэтага часу памятаю тое марознае, ліпкае адчуванне на ілбе, дзе ляжала павязка. Памятаю ўзрушаныя галасы з кухні, якія абмяркоўвалі Амерыку і канец жніўня. У нейкі момант цётка прашаптала, што зусім хутка мне стане лепш. Сястра спытала, што са мной, і скрозь слабасць і чарговы прыступ млоснасці я пачуў голас цёткі. Яна сказала, што ўсё гэта мае перажыванні, і менавіта з-за іх мне стала дрэнна. Я так моцна чакаў вяртання сястры, што цела не вытрымала...

Я ляжаў на канапе і спрабаваў зразумець гэтую дзіўную сувязь, якой, як мне здавалася, не было. Перажыванні? Якія перажыванні? Няўжо яны былі там, у аэрапорце, калі мы сядзелі і чакалі самалёт сястры? Калі я глядзеў на пасажыраў і на іх валізкі? Калі глядзеў на трап і на вялізныя чорныя колы? Бо я не перажываў. Я думаў пра іншыя рэчы... І толькі цяпер я ведаю, што цётка мела рацыю, што перажыванні – гэта не пэўная думка і не хворы зуб. Гэта не тое, што паддаецца аналізу ці ампутацыі. Яны проста ёсць. І часам яны не забіваюць.

Аповед трыццаць восьмы. Забабоны.

Вынікам сноў, а таксама шматлікіх гісторый з мінулага, было складанае прымхлівае пачуццё, якое імкнулася паралізаваць частку майго дзяцінства. Так часта я думаў аб тым, што азначаюць гэтыя забабонныя фантазіі і навошта яны ўвогуле патрэбныя? І толькі праз доўгія гады я зразумеў нарэшце, што за цень стаяў за імі: забабоны былі зброяй супраць смерці.

Так, у адным з часопісаў вясковай бібліятэкі друкаваліся шалёныя лісты чытачоў і жудасныя гісторыі з жыцця. Пра дзяўчынку з Бразіліі, напрыклад, у густых валасах якой таіліся сасуды, і якая праз гэта не магла стрыгчыся. Альбо гісторыя пра людзей, якія сядзелі за святочным сталом, і адна з жанчын увесь час казала слова «чорт». І вось у нейкі момант нешта падхапіла яе за плечы і выцягнула ў адчыненае акно. Усё гэта здаецца сёння пацешным, аднак у той час я не знаходзіў сабе месца з-за гнятлівай штодзённасці гэтых гісторый. Яны пасяляліся ўнутры, гэтыя лісты і гэтыя гісторыі, дзесьці паміж сэрцам і грудной клеткай, і вось я ўжо баяўся вымавіць слова «чорт»... Ну так, баяўся. Баяўся выпасці з акна. Дзіўна, але я і зараз яго не прамаўляю, нават калі нічога не святкую, і ўсе вокны зачыненыя.

Напрыклад, мы заўсёды развітваліся з мамай па-французску, усё маё дзяцінства. Bonne nuit. Гэта былі не проста словы. Гэта была таямніца. Рытуал падобны да таго, які быў так прыгожа апісаны ў першай кнізе Марселя Пруста. Мама прыходзілі ў дзіцячы пакой, выключала святло, і я гучна шаптаў: bonne nuit! Мама, зразумела, адказвала гэтак жа, па-французску і шэптам, і толькі цяпер я мог заснуць. Далей усё гэта перарастала ў нейкую ўтрапёнасць, і аднойчы двух словаў ужо не хапала. З нейкага моманту я павінен быў сказаць bonne nuit не адзін, а тры разы (не два – два было жалобнай лічбай). Любы чалавек, які перажыў нешта падобнае, разумее, што далей забабоны толькі ўзмацняліся, і вось я ўжо не проста прамаўляю bonne nuit тры разы, але яшчэ і гляджу на неба. На цёмнае неба, халоднае неба – неба, якое ледзь віднеецца ў проразі фіранак. Я гляджу на неба і некалькі разоў міргаю. Мне спатрэбяцца гады, каб пазбавіцца ад гэтай дзіцячай прымхі – гады, каб зразумець, што не міргнуўшы тры разы, не развітаўшыся з мамай па-французску, не паглядзеўшы на неба, я ўсё роўна прачнуся раніцай жывы і, можа быць, нават шчаслівы.

Так, па тэлевізары, у нейкай богам забытай праграме сказалі аднойчы, што 666 – гэта самая страшная лічба на свеце. Звер, д'ябал, сатана – хто б ні стаяў за гэтай лічбай, трэба любым спосабам імкнуцца пазбягаць яе. І я пазбягаў. І хоць яна рэдка з'яўлялася ў маім дзяцінстве, забабоны праніклі даволі глыбока ў падсвядомасць, і аднойчы, чытаючы кнігу, я раптам адчуў хваляванне на шостай старонцы. На 16-й. На 26-й. На 36-й... Калі ж справа дайшла да 66-й, то я зусім не стаў чытаць. Я толькі хутчэй перагарнуў старонку. Далей мае забабоны перавандравала ў іншую кнігу, у трэцюю, і вось я ўжо пачаў нервова апярэджваць старонку, якая змяшчае гэтую клятую лічбу. І хоць усё гэта паступова знікла (праўда, ненадоўга вярнулася пасля аперацыйнага стала), і ў нейкі момант я добра разумеў, што мяне не хопіць удар і мяне не знойдуць мёртвым побач з кнігай, я і сёння імкнуся хутчэй прачытаць любую старонку, якая змяшчае лічбу шэсць.

Год таму, у Адэсе, нашы сябры ўбачылі, што я не стаўлю пустую бутэльку на стол, і мне прыйшлося тлумачыць... Хаця насамрэч, што тут тлумачыць? Немагчыма растлумачыць тое, што не мае сэнсу. Тое, што вырастае з глыбінь падсвядомасці, аддае загады і не церпіць пярэчанняў.

Аповед трыццаць сёмы. Лінч.

Няма нічога больш сумнага, чым слухаць аповеды пра чужыя сны, і ўсё ж так цяжка бывае ўтрымацца і не ўспомніць. Тым больш што аб снах у дзяцінстве нам казалі так шмат. Так, нам расказвалі, напрыклад, што нельга есці сыр перад сном. Гадоў праз дзесяць я даведаюся, што гэта ўсяго толькі гарадская легенда, выдуманая і, мусіць, бессэнсоўная, аднак у тыя часы, у вёсцы, яна была праўдай.

Таму што аднойчы, перад сном, я вырашыў гэта праверыць. На нейкім святкаванні ў сярэдзіне лета я з'еў увесь сыр, што ляжаў на стале, і пайшоў спаць. Недзе гадзіны ў дзве ці тры ночы я прачнуўся ад страшнага біцця сэрца і адчування жаху. Памятаю, як глядзеў на чорныя вокны і бачыў у іх працяг свайго сну. У сне я быў заточаны ў нейкую высокую вежу, і нада мною ўзнімаліся цені людзей з вялізнымі жалезнымі сякерамі. Гэта быў вусцішны сон, і ў глыбокай цішыні вясковай хаты я адчуваў шоргат ног і тых самых сякер, занесеных над маёй галавой.

На нейкі час я, вядома, перастаў есці сыр – аднак толькі на час. У менскім ложку гарадская легенда зноў стала гарадской.

І ўсё ж самы страшны сон здарыўся пазней, праз некалькі гадоў пасля смерці бабулі і задаўга да таго, як я ўпершыню ўбачыў фільм Дэвіда Лінча. Сон гэты сніўся мне двойчы, і абодва разы ён быў звязаны з маёй хваробай і адчуваннем уласнай смерці. Памятаю, што аднойчы, у клініцы сну, лекарка доўга і падрабязна тлумачыла мне, якім чынам адзін і той жа сон можа сніцца двойчы. Тлумачыла пра кольцы і кругі сну (пакуль яна расказвала, я ўяўляў сабе арбіты планет), і як часам мы можам трапляць у іх зноў і зноў. Такіх кольцаў было шмат, аднак ніводны сон я не памятаю так выразна, як сон пра маю бабулю. Сон, які сніўся ў дзве самыя страшныя ночы майго жыцця.

Двухпавярховы дом у пустэльным полі, з вялізнымі цьмянымі вокнамі, у якіх нібыта гарыць святло. Святла гэтага я не бачу – але я ведаю, што яно ёсць. Галоўная перавага сну ў тым, што ён надзяляе цябе звышздольнасцямі; такімі, напрыклад, якія дазваляюць бегчы наперад не адрываючы ног ад зямлі ці быць у двух месцах адначасова. Так, у гэтым сне я знаходжуся ўнутры і пры гэтым гляджу на вокны з боку поля. Я гляджу на хату так, як гэта адбываецца ў канцы фільма «У доме» Франсуа Азона.

У акне другога паверха адчуваецца нейкі рух, аднак я нічога не бачу. Я ведаю пра гэты рух, я ўсведамляю яго, але бачу я толькі цьмянае святло. Пры гэтым я знаходжуся ўнізе, на першым паверсе. У пакоі, дзе я стаю, цёмна, аднак побач з сабой я адчуваю тэлефонную трубку. Раптам у акне другога паверха праступае сілуэт маёй бабулі, якая падыходзіць да тэлефона і набірае нумар. Я бачу павольныя, непаваротлівыя рухі яе цені, за якімі гучыць характэрны званок. Усё маё цела напружана, і на першым паверсе, у той самай тэлефоннай трубцы побач са мной, раздаецца голас бабулі. Яна кліча мяне да сябе, аднак я не адказваю. Я хачу адказаць і не магу.

У халодным поце і з цяжкім сэрцам, я прачынаюся.

Аповед трыццаць шосты. Падарунак.

Смерць заўсёды была адваротным бокам дзён нараджэння. Мы, аднак, гэтага не ведалі. Мы задзімалі свечкі і разгортвалі падарункі і ўсё ніяк не разумелі, чаму ніхто, акрамя нас, не любіў дзён нараджэння. Для нас яны проста былі – гэтыя радасныя стрэлы раз на год. Яны нічога не набліжалі і нічога не аддалялі. Памятаю, як часта я падыходзіў да дзядулі напярэдадні яго дня нараджэння ў сярэдзіне чэрвеня і пытаўся, ці хвалюецца ён. Што ён адчувае. Ён жа ўсміхаўся, глядзеў у акно ці ў газету і казаў, што не хвалюецца. Што нічога не адчувае. Раней адчуваў, а зараз ужо не.

І ўсё ж для мяне гэта быў асаблівы дзень. «З-за падарункаў?» спытала аднойчы сястра. Я задумаўся, бо не быў гатовы да такога пытання. І шчыра сказаў, што так. З-за падарункаў. Але ж падарункі тыя былі таямніцай, і таямніцы я любіў ці не больш за ўсё на свеце.

І ўсё ж я мучыўся гэтыя апошнія дні перад запаветнай раніцай. Я ведаў, што падарунак абавязкова будзе, што ён ужо выдуманы і нават куплены – і ляжыць у доме, у адным з пакояў. У адной з шаф. Я мучыўся жаданнем зазірнуць у кожны з іх і наперад ўбачыць тое, што досвіткам будзе шамацець ля майго ложка. І што, заспаны ці бяссонны, я буду распакоўваць перад сняданкам. Зразумела, былі намёкі, здагадкі, доказы, аднак гэтага было мала. І потым – хіба я хацеў ведаць адказ?

Я добра памятаю той дзень, калі вучыўся ў чацвёртым класе, і застаўся дома адзін напярэдадні дня нараджэння. Як апантаны, я насіўся па ўсёй кватэры, гуляў у футбол бейсбольным мячом і час ад часу думаў аб заўтрашнім дні. У нейкі момант я не вытрымаў і прыйшоў у пакой мамы, дзе ў адзежнай шафе (я, канешне, ведаў) ляжаў заўтрашні падарунак. Думкі блыталіся, і мяне з'ядала адчайнае жаданне працягнуць руку і зазірнуць унутр. Аднойчы я адкрыў шафу і адчуў гэты шчыльны і недаступны пах блузак, кольцаў, рамянёў і сукенак. Аднак ужо праз секунду я не вытрымаў напругі і зачыніў шафу. Шафа рыпнула – і не зачынілася да канца.

Праз паўгадзіны я вярнуўся назад, і на гэты раз я быў ужо больш рашучы. Я зазіраў ва ўсе куты, я адводзіў сукенкі ў бок, я запускаў рукі ў маміны пальчаткі і бранзалеты. Я паднімаў кашулі, я рассоўваў шкарпэткі і джынсы. І ўвесь час я адчайна спрабаваў не згарэць ад сораму – здавалася, у любы момант мой твар гатовы быў успыхнуць ад злачыннай напругі. Але вось нарэшце я ўбачыў скрутак на верхняй паліцы шафы. Дрыготкімі рукамі я дастаў яго з шафы і паклаў на канапу. Я ведаў, што гэта было: футбольная форма з імем улюбёнага футбаліста. Не ў сілах стрымаць захапленне, я распрануўся, надзеў форму і забіў уяўны гол. Потым зноў пераапрануўся і вярнуў скрутак на верхнюю паліцу шафы.

Увечары, перад вячэрай, я прыйшоў на кухню, і пачаў угаворваць маму пакінуць мяне заўтра дома. «Чаму?» пацікавілася мама, і я прамямліў нешта няўпэўненае пра дзень нараджэння. Мама сказала, што дзень нараджэння – гэта цудоўна, аднак у школу ўсё роўна трэба ісці. «Добра», уздыхнуў я і нават не заўважыў, як вымавіў: «Ну нічога. Прынамсі, заўтра мы гуляем у футбол, і я змагу надзець новую форму...». Мама здзіўлена паглядзела на мяне, і ў гэты момант я ўсвядоміў жах маіх словаў. Памятаю, з якой ганьбай я выйшаў з кухні і накіраваўся ў свой пакой...

Дзеці ўсяго свету дзеляцца на дзве паловы. Адны адчыняюць бацькоўскія шафы і знаходзяць падарункі і іншыя таямніцы, а іншыя ніколі гэтага не робяць. У той вечар я зразумеў, што пераступіў нейкую важную лінію. Убачыў тое, на што нельга было глядзець. Аднак усё ж гэта была іншая лінія. Не тая, што адкрыецца мне праз шмат гадоў, у нейкі чэрвеньскі дзень, калі я падыду да дзядулі і ў чарговы раз запытаю пра дзень нараджэння. Калі зразумею нарэшце, што мы гаворым пра розныя рэчы. Што я кажу пра дзень нараджэння, а дзядуля гаворыць пра смерць.

Аповед трыццаць пяты. Тамара і страх смерці.

У вёсцы, насупраць дома лепшага сябра, стаяў аднапавярховы цагляны будынак. Гэта было месца, дзе спявалі. Дзіўная справа: я не ніколі бачыў, каб у двор хто-небудзь уваходзіў. Роўна як я ніколі не бачыў, каб з яго выходзілі. Цагліна была самая звычайная, белая, з непрыемнымі сінімі ўкрапінамі. Адным з такіх украпін быў крыж. «Сектанты», казаў мой сябар. Я ж думаў пра крывавыя ахвярапрынашэнні. Я думаў пра смерць. Калі ў глыбіні дома чуліся галасы, звонкія, падобныя на яечны воск, мне кожны раз здавалася, што яны спяваюць пра смерць.

Я хацеў бы расказаць пра тое, як аднойчы мы з сябрам праніклі ўнутр і ўбачылі страшны рытуал з немаўлятамі, вогнішчам і старажытнымі танцамі, аднак нічога падобнага не адбылося. Я заўсёды абыходзіў гэты будынак. Мне было страшна ад адной думкі, што я магу апынуцца там, сярод людзей з чорнымі капюшонамі, і роўна гэтае пачуццё з'явілася ў тую ноч, калі я ўпершыню ўбачыў «Дзіця Размары».

У дзяцінстве мне ўвогуле здавалася, што рэлігія патрэбная для таго, каб баяцца смерці. І я баяўся. Напрыклад, тых рытуальных працэсій, што праходзілі па нашай вуліцы кожны раз, калі нехта паміраў. Людзі неслі крыжы і партрэты, безуважліва грала духавая музыка. І кожны раз унутры штосьці адмірала, сэрца пераставала біцца. Мяч застываў у паветры, і на хвіліну ці на дзве ніхто не гуляў у футбол. Аднойчы мне сказалі, што калі паглядзець на твар мёртвага, здарыцца вялікае няшчасце. Магчыма, смерць. Пасля гэтага я пачаў адварочвацца, стараўся не глядзець. І ўсё ж неяк, седзячы на плоце ля нашага дома, я павярнуўся і ўбачыў край белага твару ў адкрытай труне. Я хутчэй заплюшчыў вочы, але было ўжо позна. І потым не адно яшчэ лета, калі здаралася няшчасце, нават самае нязначнае, я кожны раз думаў пра тое, як падчас пахавання не стрымаўся і ўбачыў твар нябожчыка.

Насамрэч, ніхто пры нас не казаў пра смерць. Ніхто, апроч Тамары.

Тамара. Тома. Былая вучаніца маёй бабулі, якая любіла прыходзіць да нас у двор і расказваць гісторыі з жыцця. Гэта было іншае жыццё, дзіўнае і незразумелае мне, аднак я любіў сядзець побач і слухаць. Тамара была высокай жанчынай, з вялізнай капой чорных валасоў, і кожны раз мне здавалася, што валасы ў яе пахнуць макам. Часам яна казала пра рэчы, пра якія мне нельга было слухаць, і часткі незнаёмых фраз былі настолькі незразумелымі, што яны застаюцца ў маёй галаве да гэтага часу. Здаецца, менавіта яна, неўзабаве пасля ганебнага рэферэндуму, сказала нам: чырвонае і зялёнае, якое пачварнае спалучэнне.

Яна любіла бавіць час у нашым доме. Тамара (такое старамоднае імя, такое немагчымае сёння) жыла на іншым канцы вёскі, аднак яна прыходзіла да нас і падоўгу сядзела на верандзе або на зялёнай лаўцы ля ганка. Ёй падабаліся гэтыя размовы з бабуляй, якая была старэйшая за яе на трыццаць гадоў, і размовы гэтыя маглі скончыцца ўжо ў прыцемках.

Менавіта ў прыцемках Тамара загаварыла аднойчы пра смерць. Я вярнуўся пасля футбола і, мокры ад поту і выпалены сонцам, сеў на лаўку. Тамара сядзела паміж кустамі чырвонай парэчкі і размаўляла з дзядулем. Дзядуля сядзеў насупраць і расказваў пра чарговую смерць у вёсцы. Размова зайшла аб царкве, старасці і страху смерці. Словы станавіліся абстрактнымі і складанымі, і з кожнай фразай мне ўсё больш хацелася спаць. Аднак аднойчы Тамара сказала: «Ісакавіч, а я зразумела пра смерць. Я зразумела, напэўна, чаму людзі ў вашым узросце перастаюць баяцца смерці». Памятаю, як напружана я глядзеў у яе твар, у чорныя вочы і ў нябачныя маршчыны. «Уся справа ў тым, што з цягам часу ты перажываеш столькі смерцяў і хвароб, што ўласная смерць перастае здавацца такой ужо падзеяй. Я маю рацыю?»

Тамара склала рукі на грудзях і нахілілася да дзядулі. Дзядуля кіўнуў, глыбока і з нейкім непераадольным цяжарам.

Аповед трыццаць чацвёрты. Біблія.

У 90-я гады нам увесь час спрабавалі прадаць рэлігію. У актавых залах выступалі «Сведкі Іеговы», у пераходах суровыя людзі ў змрочных паліто спрабавалі ўручыць літаратуру з крыжамі на вокладцы, у трамваі дама ў белай адзежы распавядала пра Біблію, у кінатэатрах паказвалі фільмы пра Ісуса, а на аўтобусных прыпынках тлустая жанчына спявала рэлігійныя песні. Жанчыну гэтую я баяўся – баяўся яе адвечнай хусткі і яе звонкага голасу, ад якога рабілася не па сабе. Часта я чуў яе песні з самай раніцы, калі чакаў школьны аўтобус і спрабаваў прачнуцца ад кароткай ночы. Голас выклікаў у мяне страх, нейкае фізіялагічнае адчуванне жаху, і я гатовы быў заскочыць у любы тралейбус. Нават у той, што ішоў у супрацьлеглы бок.

Памятаю, што аднойчы я апынуўся ў школе, у якой на той момант працавала маці. Мне было дзевяць гадоў, і мама вырашыла, што пакуль яна на занятках, я магу пасядзець у актавай залі на якой-небудзь лекцыі. А аднойчы, калі я апынуўся на занятку мамы (як правіла, яна саджала мяне за свой стол), я загуляўся з яе чарнільнай ручкай, і дзяўчына, што сядзела за першай партай, падняла руку і сказала: «Паглядзіце, што зрабіў ваш сын!» І чамусьці толькі ў той момант я заўважыў, што ўвесь стол быў афарбаваны ў цёмна-фіялетавы колер. Чарнілы выцеклі і зафарбавалі часопіс, сшыткі і мае далоні.

Лекцыя, тым часам, была пра рэлігію. Актавая зала была набітая настаўнікамі і школьнікамі. Людзі, што стаялі на сцэне, расказвалі пра Біблію, аднак я сумаваў і нічога не разумеў з таго, пра што яны распавядалі. Потым яны спусціліся ў залу і расставілі на падлозе вялізныя кардонныя каробкі. Яны былі набіты кнігамі, і не было ніякіх сумневаў у тым, што гэта былі за кнігі.

Чалавек з рэлігійнай арганізацыі (мяркую, гэта былі тыя самыя «Сведкі Іеговы») звярнуўся да ўсёй залы з пытаннямі, звязанымі з біблейскімі запаведзямі. Памятаю, што ў нейкі момант ён сказаў: «Узніміце рукі ўсе тыя, хто заўсёды кажа праўду. Хто ніколі не хлусіць». Зразумела, я адразу ж падняў руку. Такіх нас было не надта шмат, і ў нейкі момант я спалохаўся, што мяне заўважаць і спытаюць, як мне ўдаецца жыць настолькі сумленна. Але абышлося.

А потым чалавек дастаў кнігу з каробкі і паказаў яе нам. Гэта была Біблія. Але якая. Яркая, глянцавая вокладка фіялетавага колеру – у тыя часы гэтая кніга была сапраўднай з'явай. У нас яна стаяла на кніжнай паліцы ў дзіцячым пакоі. За месяц ці два да гэтага сястра прынесла яе са школы, і некалькі нядзель запар я з задавальненнем прагортваў гісторыі з Новага Запавету, пераказаныя ў выглядзе коміксу. І вось зараз чалавек у чорным стаяў каля сцэны і казаў, што будзе раздаваць кнігі ўсім, хто прыйшоў у залу. Аднак яго непакоіла тое, што людзей у актавай зале было зашмат, і кніг магло не хапіць. У сэрцы маім пахаладзела: я страшэнна хацеў займець гэтую кнігу.

«Давайце зробім так», сказаў чалавек, чарговы раз абводзячы позіркам залу. «Я ведаю, што ў некаторых з вас дома ўжо ёсць такая кніга. Таму я вельмі прашу. Тыя, у каго яна ёсць, у брата ці ў сястры, падніміце руку». Было некалькі чалавек, якія паднялі рукі, аднак я нават не думаў гэтага рабіць... І вось яны ўжо пачалі раздаваць тыя біблейскія коміксы, а я сядзеў і чакаў сваёй чаргі. Памятаю, як хлопец з пустым стосам фіялетавых кніг наблізіўся да месца, дзе я сядзеў, і я ўсхвалявана працягнуў руку. Аднак перш, чым аддаць мне кнігу, ён усё ж запытаў: «Дакладна няма такой кнігі дома?» Я ўпэўнена пакруціў галавой: «Не». І ў той вечар у нас дома аказалася другая Біблія.

Аповед трыццаць трэці. Квэст.

Памятаю, што апоўдні мяне прывезлі ў сельскую мясцовасць па-за межамі Ньюкасла. Вузкія ангельскія дарогі, на якіх нельга размінуцца, не заехаўшы адным колам на абочыну. Шырокія зялёныя палі, дзе ў траве ляжаць спакойныя ангельскія каровы. Яны ляжаць там не проста так – яны нібыты ўкручаны ў зямлю, іх нябачныя ногі ідуць глыбока ў глебу. Менавіта тут, у летні дзень маіх першых ангельскіх канікул, я і здзейсніў гэты невытлумачальны ўчынак. Учынак, які затрымаўся ў маёй памяці нібы тая костка, якую нельга ні выплюнуць, ні праглынуць.

Дзяцей было шмат, і да гэтага часу я не ведаю, што гэта было. Дарослыя з Тайнсайда арганізавалі імпрэзу з брытанскім сцягам, гульнямі і ежай. На мне была чорна-белая майка The Who вялізных памераў, набытая раніцай, і ў той дзень я быў па-сапраўднаму шчаслівы. Усё пачалося з футбола, аднак з усяго матчу я памятаю толькі таго ангельскага хлопца з рудымі валасамі, што ўвесь час спрабаваў адабраць у мяне мяч і адчайна крычаў "Fuck!" А затым пачаўся квэст, сутнасцю якога было дабрацца з адной часткі вёскі ў іншую пры дапамозе падказак, размешчаных на слупах, у траве і ў расколінах плота.

Дзяцей падзялілі на дзве каманды, і мы пачалі пошук малюсенькіх лісткоў белай паперы, дзе пры дапамозе рэбусаў і загадак тлумачылася, у які бок неабходна ісці за наступнай падказкай. Каманды пачыналі з розных бакоў вёскі, аднак падказкі ў нас былі аднолькавыя, і фінішная прамая таксама была адна на дваіх. Гульня была знясільваючай і складанай, і сонца парыла ўсё мацней. Памятаю, што ў нейкі момант мы дашлі да драўлянага плота на краі нейкага поля, і хтосьці з нас адшукаў падказку. Прачытаўшы загадку, мы зразумелі, што трэба звярнуць на поўнач. Менавіта ў гэты момант я чамусьці падумаў, што нічога на свеце не хачу так моцна, як перамагчы ў гэтай гульні. 

Іншымі словамі, я прапанаваў адарваць частку падказкі – тую частку, якая казала пра поўнач. Так і зрабілі. Цынічна паціраючы рукі, мы змянілі падказку і адправіліся на поўнач вёскі. Далей усё было проста, і я памятаю, што мы без праблем адшукалі астатнія загадкі і дабраліся да нейкага шатра, які і быў фінішам нашага квэста.

Там, у цяні, мы селі на драўляныя шэзлонгі і халодным ліманадам адсвяткавалі перамогу. Зразумела, у нейкі момант дарослыя пачалі перажываць: другой каманды ўсё не было. Наша захапленне пакрысе растваралася ў шыпучым ліманадзе, і мы асцярожна пераглядаліся. Мы спрабавалі схаваць нездаровае ўзбуджэнне, якое ўсё больш нагадвала пачуццё віны за тое, што адбываецца. У нейкі момант частка дарослых вырашыла пайсці шукаць другую каманду, і праз гадзіну ці дзве, незадаволеныя і злыя, удзельнікі другой каманды ўвайшлі ў шацёр і цяжка ўпалі ў шэзлонгі. Яны хацелі есці, іх мучыла смага – але больш за ўсё ім хацелася забіць нас. Па-першае, мы выйгралі. Па-другое, яны так і не дабраліся да фінішу самастойна. І вось аднойчы нехта выказаў меркаванне, што падказку змянілі. Усе паглядзелі ў наш бок, але мы маўчалі. І больш за ўсіх, зразумела, маўчаў я.

Я спадзяваўся, што ніхто не выдасць мяне –мяне і маю ідэю. Ніхто і не выдаў, і таму абвінавачанне спынілася на стадыі крыўды. Памятаю, што ўжо пачынаўся змрок, калі мы з'яжджалі з вёскі. Вузкая дарога пятляла з боку ў бок, і кароў больш не было. Я думаў пра сённяшні дзень. Я ніяк не мог зразумець, навошта зрабіў тое, што зрабіў. Дзіўная рэч: у мяне не было пачуцця сораму. Аднак было відавочнае адчуванне, што ў гэтай перамозе таксама не было ніякага сэнсу.

Аповед трыццаць другі. Гульні.

Гульні, у якія мы гулялі, былі крыху дзіўнымі. Магчыма, прычына ў тым, што ў дзяцінстве я так ніколі і не атрымаў таго, пра што марыў: электрычны цягнік са свістком, які ездзіць па круглай чыгунцы і выпускае бледныя аблокі пары. Магчыма, калі б у мяне быў гэты цягнік, мы не выдумлялі б гэтых вар'яцкіх гульняў, пра якія бацькі, вядома, нічога не ведалі.

У адным з дзіцячых садоў Менска, дзе я правёў год ці два, была даволі вялікая пляцоўка, абгароджаная сеткаватым жалезным плотам. Уздоўж плота цягнулася вытаптаная сцяжынка, якая сыходзіла ў мясцовую прадуктовую краму. Кожную раніцу па гэтай сцяжынцы ішлі жанчыны сталага ўзросту з пакетамі і торбамі, і аднойчы мне ў галаву прыйшла ідэя. Я падгаварыў двух дзяцей з маёй групы, дзяўчынку і хлопчыка, і мы выстраіліся ўздоўж плота. Так мы глядзелі на ўсіх тых бабулек, што вярталіся з магазіна з прадуктамі. 

Ідэя была простай, бессэнсоўнай і (як мне здавалася) зусім геніяльнай. Кожны раз, калі якая-небудзь жанчына выходзіла на сцяжынку ўздоўж плота, мы адчайна хапаліся рукамі за жалезную агароджу і крычалі: «Дайце нам хлеба, мы вельмі галодныя! Дайце нам хлеба!» Зразумела, ніякага голаду мы не адчувалі, аднак мэта гульні заключалася менавіта ў тым, каб атрымаць хлеб. «Калі ласка, дайце нам хлеба!» крычалі мы, і бабулі застывалі на месцы. Ніхто не праходзіў міма. Думаю, некаторыя з іх разумелі, што іх разыгрываюць, аднак такіх была меншасць. У асноўным жа яны спыняліся і размаўлялі з намі. «Які жах! Няўжо вас тут не кормяць?» пыталі яны, і мы адмоўна ківалі галавой і працягвалі ўмольваць выратаваць нас. Я добра памятаю тую бабулю, што раскрыла сваю торбу, дастала хлеб і спрабавала перадаць яго нам. Аднак жалезныя пруты плота былі непераадольнай перашкодай.

Гульня гэтая працягвалася некалькі дзён – пакуль выхавальнікі не ўбачылі нас ці пакуль адна з найбольш чуллівых бабуль не прыйшла да дырэктара дзіцячага сада і не сказала, што неабходна перастаць марыць дзяцей голадам.

Адна з любімых гульняў у вёсцы называлася «Пераслед», і прыдумаў яе не я. Здаецца, прыдумала яе дзяўчынка па імені Гражына, што жыла непадалёк ад нашага дома. Сутнасць гульні заключалася ў тым, што мы сядзелі на лаўцы каля плота і глядзелі на людзей, якія праходзілі міма. У нейкі момант адзін з нас паднімаўся і пачынаў пераследваць чалавека, які па той ці іншай прычыне падаваўся нам цікавым. Пераслед працягваўся да канца вуліцы, і сутнасць гульні была ў тым, каб скапіраваць чалавека найбольш дакладна (хаду, выправу, рукі) і пры гэтым не выдаць сябе. Для гэтага мы захоўвалі дыстанцыю ў два ці тры метры і спрабавалі не рабіць шуму і трапляць дакладна ў крок кліента.

Мы часта цярпелі няўдачу, і ўсё гэта вылівалася ў сцэны няёмкасці і сораму, аднак часам нам удавалася пратрымацца да самага канца вуліцы. І ўсё ж лепш за ўсё гэта атрымлівалася ў Гражыны. Памятаю, як яна пераследвала жанчыну, якая зняла з ног летнія туфлі, узяла іх у руку і пабегла наперад басанож па гарачым асфальце. Гражына зняла свае басаножкі і пабегла за ёй. Гэта было цудоўна, і я да гэтага часу бачу ўсё гэта ў падрабязнасцях. Яна дабегла да канца вуліцы і засталася незаўважанай. Мы захоплена крычалі ёй з лаўкі ля нашага дома, і, здавалася, чарговы гарачы поўдзень быў пражыты не дарма.

З бясконцых хатніх гульняў я больш за ўсё памятаю тую, што была звязана з дыскавым тэлефонам белага колеру і чэзлай зялёнай кнігай з тэлефоннымі нумарамі ўсіх дамоў вёскі. Мы тэлефанавалі і нешта казалі, пра нешта пыталіся. Для нас гэта была гульня. Прычым у гульні не было мэты – увесь сэнс быў у самім працэсе. Мы тэлефанавалі на незнаёмыя нумары і часам шматзначна маўчалі ў трубку. Рэакцыя людзей была рознай. Нехта кідаў трубку, а нехта пачынаў размаўляць.

Аднак, як аказалася, у гэтую гульню гулялі не мы адны. Аднойчы дзядуля паклікаў мяне да тэлефона, і дрыготкай рукой я ўзяў трубку і пачуў голас незнаёмай дзяўчыны. Яна сказала, што я ёй падабаюся, і яны з сяброўкамі хочуць прызначыць мне спатканне. Гэта гульня была куды больш сур'ёзная за нашу: яна ведала маё імя і нумар дома, у якім я жыў. І вось я стаяў ля стала ў пярэднім пакоі, чырванеў і зусім сур'ёзна гаварыў з ёй. Адказваў на мільён пытанняў, якія яна задавала; пра тое, колькі мне гадоў, і ці падабаецца яна мне. Дзядуля з цікавасцю разглядаў мяне, і ў нейкі момант сястра здзекліва ўсміхнулася. А мне нават у галаву не прыходзіла тое, што я магу проста пакласці слухаўку і скончыць гэтую гульню.

Аповед трыццаць першы. Хлеб.

У дзяцінстве я баяўся прывідаў больш, чым людзей. Памятаю, як аднойчы зімой мне ў рукі трапілася дзіўная газета з лістамі чытачоў. У гэтых лістах не было нічога асаблівага, звычайныя гісторыі з жыцця, і ўсё ж адна гісторыя запомнілася больш за іншыя. У лісце чытач расказваў пра тое, што быў позні вечар у сярэдзіне снежня, і яны з братам сядзелі дома. Раптам у акно пастукалі. Чалавек расчыніў фіранкі, аднак у чорным акне нічога нельга было разгледзець. Магчыма, яму падалося, і ён вярнуўся да свайго крэсла. Неўзабаве стук паўтарыўся. Стук, а яшчэ нейкія прыглушаныя галасы ў двары, пад самым акном. Чалавек выйшаў на вуліцу з ліхтарыкам і пасвяціў на снег. Слядоў пад вокнамі не было. Пазней ноччу брату стала дрэнна, і хуткая не паспела прыехаць...

Я не ведаю, хто пісаў тыя лісты, і навошта іх друкавалі ў раённай газеце, аднак у сэрцы пахаладзела, і зрабілася так жахліва, што я баяўся нават зірнуць у бок акна. Тады я падышоў да дзядулі, які ляжаў у ложку і ў тысячны раз перачытваў паэму «Новая зямля» Якуба Коласа (якую, дарэчы, ён ведаў на памяць), і працягнуў яму газету. Дзядуля заўважыў маё хваляванне, адклаў кнігу і прачытаў артыкул. «Глупства ўсё гэта, Лёша», сказаў ён. «Ніхто не памёр і ніхто не стукаў у шыбу». І гэта былі тыя самыя словы, якія мне трэба было пачуць больш за ўсё на свеце. Гэта былі словы, якія дапамаглі мне заснуць той ноччу і ў кожную наступную ноч зімовых канікул.

І ўсё ж з людзьмі было значна цяжэй. Сёння навукоўцы любяць спрачацца аб першаснасці страху. Частка з іх сцвярджае, што мы нараджаемся бясстрашнымі і знаёмімся са страхам у працэсе жыцця. Іншая ж частка ўпэўнена, што мы нараджаемся з крыкам і таму адразу баімся ўсяго навокал, і толькі жыццё вучыць нас не баяцца людзей, сабак і прывідаў. Мусіць, я больш веру першым, а інакш як растлумачыць той далёкі дзень лета, калі мяне ўпершыню адправілі ў краму купіць хлеб?..

Я заўсёды хадзіў з бацькамі, з цёткай ці сястрой, і вось упершыню мне трэба было ісці аднаму. «Так!» сказаў я з захапленнем, сарваў са сцяны пластыкавы пакет і ўзяў грошы на халадзільніку, побач з брынклівым радыё. Я быў шчаслівы, што ўпершыню ў жыцці зраблю гэта адзін. «Дзве буханкі хлеба і адзін батон», сказалі мне напрыканцы, і я вылецеў на ганак. Памятаю, як я пакінуў брамку за сабой і прайшоў першыя дваццаць метраў па добра знаёмай мне вуліцы Ціхамірава. Злева быў школьны агарод, справа жыла суседка па імені Надзя, чыя абляпіха расла на яе баку, а плады сыпаліся да нас. Я прайшоў старыя могілкі з аблупленай сіняй агароджай і перайшоў першую вуліцу. Міма ішлі людзі, праносіліся падлеткі на роварах, і аднойчы я пачаў заўважаць змрочныя позіркі. Раптам мяне ахапіў такі вусцішны страх, што стала цяжка рухацца. Я глядзеў на людзей вакол і быў упэўнены, што кожны з іх маньяк. Што кожны з іх думае толькі пра тое, каб напасці на мяне, забіць ці абрабаваць. Тыя, хто ішоў за спіной, пераследвалі мяне. Тыя, хто ішоў наперадзе, бясконца абарочваліся ў мой бок.

І ўвесь час як малітву я ўспамінаў адну тую фразу, якая дапамагала не думаць пра ўсіх тых людзей: «Дзве буханкі хлеба і адзін батон, дзве буханкі хлеба і адзін батон...». Дом культуры, курган славы, помнік Леніну, парк... Нарэшце на вялікім скрыжаванні я ўбачыў знаёмы твар. Гэта была маці тых самых Лёшы і Сашы, з якімі мне яшчэ трэба будзе пазнаёміцца. Яна паглядзела на мяне, пазнала, і пракрычала праз дарогу: «Цябе адправілі аднаго? Ты не баішся?» Бледны ды ўшчэнт змучаны ўласнай фантазіяй, я толькі няўпэўнена паківаў галавой. Насамрэч, больш за ўсё на свеце я хацеў падбегчы да яе, кінуцца на яе грудзі і папрасіць забраць дадому.

Хлебная крама толькі адкрылася пасля абеду, і чарга крыху вывальвалася на вуліцу. Я прыстроіўся ў самым канцы і пачаў чакаць. Дзіўна, але тут, усярэдзіне крамы, я пачуваў сябе ў бяспецы і нават усміхнуўся жанчыне з велізарнай бародаўкай на шчацэ, якая навошта мяне пазнала. Мы пакрысе рухаліся, і ўвесь час я паўтараў сам сабе тое, што павінен буду сказаць, калі надыдзе мая чарга: «Дзве буханкі хлеба і адзін батон». Тады я дастану грошы, заплачу і пакладу свае пакупкі ў пластыкавы пакет. Прынясу дадому... Вось ужо заставалася тры чалавекі, два, адзін... Худая і абыякавая дама, што сядзела на касе, нешта спытала, і я... Я раптам зразумеў, што забыўся. Я паняцця не меў, што павінен быў сказаць ёй, і хлебныя паліцы закруціліся перад вачыма. Усе навокал глядзелі на мяне і чагосьці чакалі. Нехта смяяўся, нехта раздражнёна соп. Я ж стаяў ля прылаўка ў поўным здранцвенні і спрабаваў успомніць хоць што-небудзь.

– Хлопчык, – сказала дама. – Дык чаго табе? Хлеб?

Аднак скулы анямелі, і я толькі сарамліва кіўнуў.

Аповед трыццаты. Пэйджар.

Адзіным перыядам часу, калі я адчуваў сябе па-сапраўднаму багатым, быў верасень. Грошы, атрыманыя ў канцы лета, яшчэ ляжалі ў кішэнях школьнага ранца, і я мог задумацца аб сур'ёзнай пакупцы. У канцы дзевяностых і пачатку нулявых такой пакупкай магла стаць адна толькі рэч у свеце: пэйджар.

Недалёка ад школы знаходзіўся шапік, той самы шапік з мінулага, у якім прадавалася абсалютна ўсё. Відэёкасеты, кнігі, прэзерватывы, цукеркі, дзіцячыя цацкі. І тут, па левы бок ад прадаўца, ляжала тая самая жоўта-сіняя ўпакоўка з пэйджарам. У кагосьці з аднакласнікаў ён ужо быў, і я бачыў гэтыя чорныя літары і лічбы на шэрым экране, і яны зводзілі мяне з розуму. Кожны дзень я падыходзіў да кіёска і ўглядаўся ў знаёмую ўпакоўку з кітайскімі іерогліфамі па баках. І аднойчы зразумеў, што ўсіх маіх грошай якраз хопіць на тое, каб купіць гэтую дзіўную прыладу. Усё яшчэ незразумелую мне, аднак больш складаную, чым калькулятар. Такім чынам, аднойчы пасля ўрокаў я прыйшоў да шапіка і дрыготкай рукой працягнуў скрутак дзядуліных купюр. Узамен я атрымаў кардонную ўпакоўку жоўта-сіняга колеру з пэйджарам унутры. Памятаю, як садзіўся ў аўтобус і ў думках гнаў яго наперад, дадому, каб хутчэй уключыць пэйджар.

Дома нікога не было, і я з палёгкай уздыхнуў. Я быў упэўнены, што маці не прыйдзе ў захапленне ад таго, як я патраціў усе свае грошы. Тым больш, што... здарылася трагедыя. Пэйджар уключыўся, але ўсё, што праступіла на шэрым экране – гэта тыя самыя кітайскія іерогліфы, а зусім не прыгожыя ангельскія літары з ілюстрацыйнай фатаграфіі на ўпакоўцы. Увесь дзень я спрабаваў уключыць праклятую прыладу, аднак нічога не атрымлівалася. У рэшце рэшт, я схаваў пэйджар пад ложак і аднойчы ўвечары распавёў маме ўсю гісторыю. Яна, вядома, адчытала мяне і наогул была засмучаная настолькі, што я не ведаў, куды сябе падзець.

На наступны дзень я падышоў да хлопца з суседняга класа і паказаў яму пэйджар. У яго быў якраз такі ж, але ягоны працаваў, і мы разам перапрабавалі ўсе кнопкі і батарэйкі. Нічога не атрымлівалася. На экране па-ранейшаму не было нічога, акрамя нагрувашчвання дурных іерогліфаў. У выніку ён прапанаваў пайсці ў той самы шапік і растлумачыць сітуацыю. Так і зрабілі. Шчыра кажучы, я не надта верыў у поспех гэтай справы, аднак варта было паспрабаваць. Дзіўна, але дзяўчына з шапіка паглядзела на жоўта-сінюю ўпакоўку без здзіўлення і сказала «так, сапраўды». Потым павярнулася да мужчыны, які туліўся ў куце: «А я ўсё думала, каму ж я яго прадала». Пасля чаго, не прамаўляючы ні слова, яна забрала няспраўны пэйджар і аддала нам новы. 

З шалёным сэрцам я адкрыў яе дома, з шалёным сэрцам я ўключыў пэйджар ... і ў шалёным захапленні я ўбачыў, што ён працуе. На экране загарэліся тыя самыя прыгожыя ангельскія літары.

Стаўленне мамы крыху змянілася: я пастаяў за сябе, я змог, я справіўся. Увесь наступны тыдзень я насіў пэйджар у школу і пакрысе спрабаваў разабрацца ў бясконцых функцыях і рэжымах. Памятаю, што я ніколі не выкарыстоўваў гэты пэйджар па прызначэнні. Я ніколі не адпраўляў паведамленні і ніколі не атрымліваў іх. Праз тыдзень пэйджар ляжаў на кніжнай шафе, і яшчэ праз гадоў дзесяць ці пятнаццаць выкарыстоўваўся ў нашым доме як звычайны будзільнік. Я ненавідзеў гэты будзільнік, паколькі ён любіў звінець без прычыны, адбіваў кожную гадзіну і абуджаў мяне ў школу страшэнным выццём, якое разменьвала прыемны сон на халодную пахмурную раніцу.

Аповед дваццаць дзевяты. Чараўнік.

Пяць рублёў на месяц – гэта былі тыя кішэнныя выдаткі, якія я атрымліваў у часы школьнага дзяцінства. Грошы гэтыя марнаваліся адразу, і марнаваліся аднолькава. Як толькі мае пяць рублёў апыналіся ў кішэні, я прыходзіў на прыпынак, развітваўся з аднакласнікамі і садзіўся ў аўтобус нумар 72. Памятаю, як моцна хацелася есці пасля шасці ці сямі ўрокаў, але ўсё ж я не мог не сесці ў аўтобус нумар 72. Памятаю, што заўсёды гэта быў доўгі аўтобус жоўтага колеру з гармонікам пасярэдзіне. Я станавіўся на ўлюбёнае месца ў хвасце і глядзеў, як ўцякаюць вуліцы і ўцякае горад. Аўтобус ехаў павольна і неяк пакутліва доўга. Пятляў, круціўся і нарэшце прыязджаў у цэнтр. Потым я выходзіў з яго і ішоў у бок Нямігі. Там, у будынку, дзе сёння месціцца рэстаран Fabriq, знаходзілася месца, дзеля якога я і рабіў усё гэта.

З заміраннем сэрца і ў шчаслівым прадчуванні я паднімаўся на другі паверх і бачыў чалавека ў сініх джынсах і ў чорным швэдры. Для мяне ён быў чараўніком, і я, вядома, крыху пабойваўся яго. Ён пазнаваў мяне і няпэўна ківаў. Я праходзіў да яго крамы і вывучаў бясконцыя шэрагі з кампакт-дыскамі. Кожная кружэлка каштавала пяць рублёў, і было прыемна ўсведамляць, што роўна такая сума ляжала ў мяне ў кішэні, і таму ўсё тут было мне даступна. Ён стаяў побач і час ад часу распавядаў пра альбом ці пра тое, як цяжка было дастаць яго на той далёкай планеце, адкуль ён прывозіў музыку.

Урэшце я рабіў выбар і, шчаслівы, аддаваў свае пяць рублёў. Забіраў Kink Kontroversy ці Beggars Banquet і ляцеў дадому на бліжэйшым тралейбусе. Садзіўся ў фатэль і слухаў новую кружэлку. Грошай у мяне больш не было, інтэрнэту таксама, і я ведаў, што гэты альбом стане часткай майго жыцця на цэлы месяц. Я буду ведаць яго на памяць і буду прайграваць яго ў галаве дзесяткі ці нават сотні разоў. 

Дзіўна, але менавіта гэтага чалавека ў чорным швэдры я ўяўляў сабе кожны раз, калі ў адной з вячэрніх праграм на радыё ставілі старыя песні 60-х гадоў. Дыджэй распавядаў пра богам забытых Swinging Blue Jeans ці Gerry & The Pacemakers, а я ўяўляў сабе, што гэта ён самы, чараўнік з крамы. Я садзіўся ля сіняга магнітафона Sony, даставаў чыстыя аўдыёкасеты і запісваў кожную песню. А потым прайграваў, зноў і зноў. Касеты гэтыя былі даслуханы да дзір, прычым у самым літаральным сэнсе. Плёнка сточвалася ад часу і аднойчы пачынала вылазіць з усіх адтулін пластыкавай абалонкі. Так, што я пазногцем падкручваў усе гэтыя мікраскапічныя шрубкі, якія змацоўвалі далікатны механізм майго шчасця.

А потым, у наступным месяцы, я зноў ехаў на Нямігу, каб зноў патраціць свае пяць рублёў. І ехаў я, зразумела, да таго самага дыджэя ў чорным швэдры, які прадаваў кампакт-дыскі і ў вольны час расказваў пра музыку 60-х. Гэта была таямніца, і я нікому не расказваў пра сувязь паміж голасам на радыё і чалавекам з крамы. Ён быў для мяне абсалютным аўтарытэтам, хоць аднойчы, у дажджлівы дзень, параіў мне купіць калекцыю Ніла Дайманда. Для таго, каб пераканаць мяне ў велічы гэтага музыкі, ён нават дазволіў праслухаць некалькі песень на сваім CD-плэеры. Я пачуў «Sweet Caroline» і сказаў, што купляю. І толькі прыйшоўшы дадому, я зразумеў, што не люблю Ніла Дайманда і яго невыразную музыку. Аднак тым жа вечарам я ўключыў радыё, і голас чароўна расказваў пра Сержа Генсбура. І гэта быў той самы голас, і музыка Сержа Генсбура была яшчэ адным цудам.

Аповед дваццаць восьмы. Труба і струны.

Першы раз я паступаў у музычную школу ў шэсць год. Я не зусім разумеў, навошта гэта было патрэбна, аднак мама ўзяла мяне за руку і прывяла ў нейкі белы будынак, дзе ў вялізным пакоі на першым паверсе сядзеў пажылы мужчына з акуратнай сівой барадой і з цікавасцю мяне разглядаў. Мне было ніякавата, і я ўвесь час глядзеў у падлогу. Мужчына сядзеў побач з фартэпіяна і распавядаў пра музыку. Пра тое, якая яна цудоўная, і як важна, каб дзеці ўмелі не толькі бегаць, скакаць і біць па мячы. Вакол, на сценах, былі развешаны партрэты кампазітараў, і кожны з іх выглядаў менавіта так, як сівы мужчына ля фартэпіяна. Маці слухала ўсё гэта са строгасцю, якая прымушала мяне трывожна маўчаць і спрабаваць трымаць спіну роўна.

У рэшце рэшт мужчына сказаў, што трэба высветліць, ці ёсць у мяне музычны слых. Ён сказаў, што будзе граць на фартэпіяна асобныя ноты, і мне трэба будзе голасам іх паўтарыць. Што ж... Памяць вялікадушна сцерла ўсё тое, што было далей, але я памятаю яго спрытныя пальцы, якія націскалі на клавішы, і мяне захапляла тое, з якой лёгкасцю чуўся гэты жывы гук фартэпіяна.

– Фартэпіяна? – спытаў ён. – Ты хочаш іграць на фартэпіяна?

І тады яны з мамай паглядзелі на мяне, пільна і з нейкай перабольшанай цікавасцю. Я задумаўся. Я ўявіў сабе вёску і тое, як мая стрыечная сястра кожны дзень хадзіла ў мясцовую музычную школу і ў пустых летніх аўдыторыях іграла майму дзядулю вальсы Шапэна. У двары трапяталі дрэвы, дзьмуў лёгкі вецер і чуліся крыкі дзяцей, а яны сядзелі там з музыкай і вялікім стосам нот. Я прыходзіў, але слухаў без цікавасці, і ўцякаў пасля двух хвілін «Месяцавай» санаты. А яшчэ я ўявіў сабе ўрачыстыя цырымоніі ля магілы невядомага салдата ў самым цэнтры вёскі. Збіраўся школьны аркестр з меднымі інструментамі, і нехта рабіў прамову і выкладваў чырвоныя кветкі. Аркестр граў гучна і рэзка, а я вывучаў твары музыкаў і спрабаваў зразумець, хто з іх быў найгучнейшым.

– Труба, – сказаў я ўпэўнена. – Я хачу іграць на трубе.

Мама была ўражана, а сівавалосы мужчына пасунуўся бліжэй да майго крэсла. «Пакажы мне рукі», сказаў ён. Я расчыніў далоні, і некалькі хвілін ён вывучаў іх.

– Ну што ж, – сказаў ён. – Ты можаш іграць на трубе.

Іншым разам я паступаў у музычную школу роўна праз год, і цяпер ужо я збіраўся стаць гітарыстам. Была ранняя восень, і я памятаю, як мы з мамай ішлі па вуліцы недалёка ад дома, курчыліся ад пранізлівага ветру, і спявалі песню на верш Максіма Багдановіча. Ідэя была ў тым, што менавіта яе мне трэба будзе праспяваць пры паступленні. Месцаў на гітару ў гэтай музычнай школе ўжо не заставалася, і мне трэба было зрабіць моцнае ўражанне. Песня была на беларускай мове, і я спяваў яе адчайна і гучна – гледзячы ў цёмнае восеньскае неба і спрабуючы адшукаць там сляды той самай Венеры.

Праслухоўванне было прызначанае на вечар, і іспыт прымаў цыбаты мужчына, які паўгадзіны спрабаваў пераканаць мяне абраць фартэпіяна, трубу, флейту, гуслі або трамбон. Усё, што заўгодна, толькі не гітару. На гітару не было вольных месцаў, і яны маглі ўзяць толькі дзяцей з вельмі вялікім талентам. «Гітара», сказаў я. Ён зноў паспрабаваў пераканаць мяне, цяпер ужо з мамай, аднак усё было дарэмна. «Толькі гітара», паўтараў я. І тады ён папрасіў мяне праспяваць. На гэты раз памяць ужо не такая велікадушная, і я сапраўды памятаю, як стаяў паміж радамі сталоў і, заплюшчыўшы вочы, на ўсё горла крычаў гэты стары беларускі раманс. Добра гэта было ці невыносна, я не ведаю, але ўрэшце мужчына здаўся і сказаў, што яны прымаюць мяне.

– Шэсць ці сем струн? – спытаў ён напрыканцы.

Я не задумваўся. Арыфметыка была простай: чым больш, тым лепш. Я сказаў, што сем. Ён здзівіўся і папярэдзіў, што чакае мяне ўжо ў панядзелак. Аднак ні ў гэтай школе, ні ў першай я так ніколі і не з'явіўся.

Аповед дваццаць сёмы. Мяснік.

Я быў закаханы ў рукі мясніка. Ён стаяў за шклянымі дзвярыма непадалёк ад мяснога аддзела і разбіраў тушы жывёл. Тушы віселі за яго спіной, і час ад часу ён браў адну з іх, кідаў на стол і даставаў нажы. Нажоў было некалькі, рознай формы і даўжыні, і з кожным ён упраўляўся так умела і так нязмушана, што я толькі зачаравана глядзеў і спадзяваўся, што маці затрымаецца, і я правяду ў краме цэлы дзень.

Насамрэч, так шмат адбывалася за час гэтых бясконцых чаканняў. Аднойчы бабулька гадоў васьмідзесяці выйграла плюшавую цацку даўгавухага зайца ў папулярным аўтамаце з рабатызаванай рукой і доўга яшчэ размахвала ім перад тварамі дзяцей-няўдачнікаў. Аднойчы чалавек разбіў вялізны чайны сервіз. А аднойчы бяздомны мужчына выцягнуў са шкляной вітрыны пакет малака і непрыметна паклаў яго ў сваю торбу. Зачараваны і крыху ўстрывожаны ўбачаным, я стаяў у поўным здранцвенні, пакуль з-за калоны не паказалася жанчына ў белым халаце, не дастала пакет з торбы мужчыны і не накрычала на яго так, што ён спалохана пабег прэч. І ўсё ж лепш за ўсё я памятаю мясны аддзел у краме «Брэст».

Я любіў не толькі рукі, але нават твар вялізнага чалавека ў белым фартуху з чырвонымі разводамі. Гэты добры твар, які дрэнна спалучаўся з імклівымі і жорсткімі рухамі нажа. Часам ён падымаў вочы ўгору і заўважаў маю прысутнасць. Я бляднеў і спяшаўся адвярнуцца, аднак ён усміхаўся і працягваў разбіраць мяса. Ён выкрываў тушы, зразаў лішняе, сек на кавалкі. Бясформеннае, страшнае мяса ператваралася ва ўсё тое, што ляжала пад шкляной вітрынай і цягнула сюды ўсіх гэтых людзей. Яго вялізныя белыя рукі нібы прамаўлялі загаворы, і мяса паддавалася і раставала на стале. Памятаю, як моцна я ненавідзеў тыя моманты, калі яго не было ў краме ці калі яго адцягвалі занудлівыя жанчыны ў халатах. Яшчэ я не любіў, калі мяса падала на падлогу, і ён выкідваў яго ў смеццевы кошык пад нагамі.

А потым, у вёсцы, забілі свінню. Насамрэч, гэта павінна было здарыцца ўжо даўно, аднак чалавек усё не прыходзіў. Што гэта быў за чалавек, я не ведаў, але я баяўся яго. Ён не прыходзіў, калі часам раніцай чуўся рэзкі ўдар сякеры, і я знаходзіў пёры і кроў непадалёк ад куратніка. Аднак ён павінен быў з'явіцца на досвітку на гэты раз – і я так спадзяваўся, што не ўбачу яго.

У тую раніцу імжэў змрочны летні дождж, і я вырашыў заставацца пад коўдрай даўжэй. Тым больш, што я не ведаў, якая была гадзіна, а чалавек той мог знаходзіцца на заднім двары нашага дома. І ўсё ж мне моцна хацелася піць, і таму я ўстаў і прайшоў на кухню. Аднак я не паспеў падысці да крана, таму што міма мяне прайшоў нехта з эмаляваным белым кубкам, да краёў напоўненым бардовай вадкасцю. Я не бачыў твару – я памятаю толькі чорную патыліцу. Памятаю, як ён стаяў перад ракавінай і піў тое, што было ў кружцы. Выпіўшы адным зацяжным залпам, ён набраў халоднай вады і выпіў яшчэ і ваду. А потым сышоў, і нават не заўважыў мяне. 

Падышоўшы да ракавіны, я ўбачыў чырвона-ружовыя плямы, і галава закружылася... Да горла падступіла нешта кіслае, і я так і не адважыўся адкрыць кран. Я быў упэўнены, што з яго пальецца гарачая кроў.

Аповед дваццаць шосты. Мастак.

Уздоўж вуліцы цягнуліся сумныя крамы з назвамі, якія ўсялялі ў цябе пачуццё безвыходнасці. «Юбілейная». «Хлеб». «Кулінарыя». Да іх павольна пад'язджалі мужчыны з прышчэпкамі на штанах. Яны пакідалі ровары каля ўвахода і, заходзячы ўнутр, адчувалі задушлівы пах цішыні і застою. Уваходзілі жанчыны са старамоднымі анучнымі торбамі, маленькімі, але гатовымі змясціць увесь свет. Уваходзілі дзеці, якія будуць чакаць бацькоў ля маразільных камер з пламбірам. Я, напрыклад.

Была марозная раніца ў пачатку зімовых канікулаў, і мы прыйшлі ў краму «Юбілейную» ў самым канцы вуліцы. Ратуючыся ад холаду, я стаяў унутры, выбіраў марожанае і чакаў маму. Гэта быў шчаслівы час, таму што наступалі святы, і школьныя канікулы мусілі скончыцца толькі ў наступным годзе – і ўсё ж настрой быў скампраметаваны тым, што мама ўсё не вярталася. Да таго ж унутры быў пэйны дыскамфорт. У нейкі момант я павярнуўся і ўбачыў адчыненыя дзверы. Адшукаўшы прычыну дыскамфорту, я ўтаропіўся на п'янага чалавека, які стаяў у шкляных дзвярах. У адну секунду я забыўся пра марозіве і пра зімовае паветра – перада мной адбываўся цуд.

На ганку крамы стаяла крэсла, якое трымала шкляныя дзверы і прапускала марознае паветра ўнутр. Хістаючыся ўсім целам і хапаючыся за гэтае крэсла, п'яны чалавек адчайна спрабаваў захоўваць раўнавагу. У яго правай руцэ быў пэндзлік, які час ад часу ён змочваў у слоіку чырвонай фарбы на крэсле. Потым ён паднімаў руку ўверх, падносіў да шкляных дзвярэй і пісаў на ёй «З Новым Годам!» Без усялякіх трафарэтаў і лінеек, ён выводзіў ідэальна роўныя літары чырвонага колеру. Я не мог адарвацца. Я глядзеў на тое, што адбывалася так, нібыта гэта было нейкае чарадзейства. Верагодна, гэта і было чарадзнейства – паколькі нічога прыгажэйшага я не ўбачу ўжо ніколі ў жыцці.

Калі ён узяўся за год (здаецца, набліжаўся 1996), зоркі і стужкі, я адчуў новы дыскамфорт. На гэты раз мама цягнула мяне за руку і аб нечым прасіла. Казала, што трэба сыходзіць, што нас чакаюць дома... А я супраціўляўся, я хацеў застацца ў краме і даглядзець гэты цуд да канца.

Пасля гэтая сцэна прывяла да дзіўнага захаплення, ад якога я не магу адкараскацца і сёння. Заўважаючы людзей у розных краінах, я мяняю іх месцамі. Я мяняю горад і нават дату нараджэння. Я мяняю абставіны жыцця. Я дамалёўваю папулярнаць і славу. Што яшчэ? Вусы, бараду і прыналежнасць да іншай культуры. Я шукаю Пікаса без таленту і часу пісаць карціны, і я шукаю апошняга жабрака, які змог бы намаляваць «Хлопчыка з трубкай». І часам, здаецца, знаходжу. Ці аказваецца такі свет іншым? Я не ведаю. Але гэта свет, які я люблю ўяўляць і які бачу ўсё больш выразна.